روایات درباره تدبیر

موضوعات

مبانی: اهمیت- توصیه

روشهای تدبیر کردن: تعقل کردن- تفکر و اندیشه- سیاست نیکو- تدریج- نصیحت

فوائد تدبیر: سامان یافتن زندگی- اشتباه نکردن- پشیمان نشدن- رشد و افزایش- از بین رفتن فقر- پایدار ماندن- یاری کردن- کفایت چیز کم- سامان دادن به آنچه برای بعد مرگ می گذاری

آنچه تدبیر را بی اثر می کند: قضای الهی- نافرمانی- خیانت نزدیکان- مشاور گمراه- حقه و مکر- لجبازی- قتل

نتایج تدبیر بد: باطل کردن برنامه ریزی- تخریب زندگی- فقر- نابودی

 

کلمه «تدبیر» در کتابهای زیر بررسی شد.

الکافی (ط - الإسلامیة)، تحف العقول، من لا یحضره الفقیه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، عیون أخبار الرضا علیه السلام، نهج البلاغة (للصبحی صالح)، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، وسائل الشیعة، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل.

 

 

مبانی

اهمیت

٣٨- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْمُؤْمِنُ حَسَنُ الْمَعُونَةِ خَفِیفُ الْمَئُونَةِ جَیِّدُ التَّدْبِیرِ لِمَعِیشَتِهِ لَا یُلْسَعُ مِنْ جُحْرٍ مَرَّتَیْنِ.

امام صادق علیه السّلام فرمود: مؤمن یارى کردنش نیکو و خرجش سبک است، در زندگیش تدبیر میکند، از یک سوراخ دو بار گزیده نمیشود.

الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏ ٢، ص ٢٤١، ح ٣٨

٢٥٠١٠- عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: خَمْسُ خِصَالٍ مَنْ لَمْ (یَکُنْ فِیهِ شَیْ‏ءٌ مِنْهَا لَمْ یَکُنْ) فِیهِ کَثِیرُ مُسْتَمْتَعٍ أَوَّلُهَا الْوَفَاءُ وَ الثَّانِیَةُ التَّدْبِیرُ وَ الثَّالِثَةُ الْحَیَاءُ وَ الرَّابِعَةُ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ الْخَامِسَةُ وَ هِیَ تَجْمَعُ هَذِهِ الْخِصَالَ الْحُرِّیَّةُ.

امام صادق علیه السّلام فرمودند: پنج صفت است که اگر کسى حداقل یکى از آنها را نداشته باشد خیر قابل توجهى در او نیست: اوّل وفاست، دوم تدبیر، سوم حیا، چهارم حُسن خُلق، پنجم که جامع همه این صفات است، آزادگى است.

وسائل الشیعة، ج ‏٢٠، ص ٥١، ح ٢٥٠١٠

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً أَلْهَمَهُ الِاقْتِصَادَ وَ حُسْنَ التَّدْبِیرِ وَ جَنَّبَهُ سُوءَ التَّدْبِیرِ وَ الْإِسْرَافَ.

امام على علیه السّلام فرمودند: چون خداوند خیر بنده اى را بخواهد به او میانه روی و حُسنِ تدبیر عطا کند و او را از سوء تدبیرى و اسراف، دور سازد.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٣، ح ٨٠٥٧

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: أَدَلُّ شَیْ‏ءٍ عَلَى غَزَارَةِ الْعَقْلِ حُسْنُ التَّدْبِیرِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: بهترین دلیل بر فراوانى عقل، حسن تدبیر است.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٨٠

 

توصیه

٢٠٢٥٥- عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْمُؤْمِنُ حَسَنُ الْمَعُونَةِ خَفِیفُ الْمَئُونَةِ جَیِّدُ التَّدْبِیرِ لِمَعِیشَتِهِ وَ لَا یُلْسَعُ مِنْ جُحْرٍ مَرَّتَیْنِ.

امام صادق علیه السّلام فرمود: مؤمن یارى کردنش نیکو و خرجش سبک است، زندگیش را خوب تدبیر میکند، از یک سوراخ دو بار گزیده نمیشود.

وسائل الشیعة، ج ‏١٥، ص ١٩٣، ح ٢٠٢٥٥

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: تَدَبَّرُوا آیَاتِ الْقُرْآنِ وَ اعْتَبِرُوا بِهِ فَإِنَّهُ أَبْلَغُ الْعِبَر.

امام على علیه السّلام فرمودند: در آیه‏هاى قرآن تدبر کنید و به آن پند بگیرید، زیرا آن رساترین عبرتهاست.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١١١، ح ١٩٨٥

 

روشهای تدبیر کردن

تعقل کردن

١٥٥٨٣- عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ فِیمَا أَوْصَى بِهِ رَسُولُ اللَّهِ ص عَلِیّاً ع قَالَ: لَا مُظَاهَرَةَ أَوْثَقُ مِنَ الْمُشَاوَرَةِ وَ لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ.

رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله فرمودند: هیچ پشتیبانى مطمئن تر از مشورت نخواهد بود و هیچ عقلی مانند تدبیر نیست.

وسائل الشیعة، ج ‏١٢، ص ٣٩، ح ١٥٥٨٣

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: مِنَ الْعَقْلِ مُجَانَبَةُ التَّبْذِیرِ وَ حُسْنُ التَّدْبِیرِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: دورى از اسراف و حسن تدبیر، از خردورزى است.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٦٠، ح ٨١٤٢

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: هیچ عقلى همچون تدبیر (عاقبت اندیشى) نیست.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٨٥

 

تفکر و اندیشه

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: التَّدْبِیرُ بِالرَّأْیِ وَ الرَّأْیُ بِالْفِکْرِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: تدبیر (چاره کار) به اندیشه است و اندیشه با فکر فراهم شود.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٥٦، ح ٥٤٢

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: طُولُ التَّفْکِیرِ یُصْلِحُ عَوَاقِبَ التَّدْبِیرِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: اندیشیدن طولانى کرانه‌هاى تدبیر را اصلاح کند.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٨٣

 

سیاست نیکو

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: حُسْنُ التَّدْبِیرِ وَ تَجَنُّبُ التَّبْذِیرِ مِنْ حُسْنِ السِّیَاسَةِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: حُسن تدبیر و پرهیز از حیف و میل، از حُسن سیاست است.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٣١، ح ٧٦١٨

 

تدریج

٢- بَعْضُ أَصْحَابِنَا مُرْسَلًا قَالَ: ... قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْآیَةِ الْأُولَى- یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِما إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ‏ ثُمَّ قَالَ فِی الْآیَةِ الرَّابِعَةِ- قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ‏ فَخَبَّرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ الْإِثْمَ فِی الْخَمْرِ وَ غَیْرِهَا وَ أَنَّهُ حَرَامٌ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَفْتَرِضَ فَرِیضَةً أَنْزَلَهَا شَیْئاً بَعْدَ شَیْ‏ءٍ حَتَّى یُوَطِّنَ النَّاسُ أَنْفُسَهُمْ عَلَیْهَا وَ یَسْکُنُوا إِلَى أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَهْیِهِ فِیهَا وَ کَانَ ذَلِکَ مِنْ فِعْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى وَجْهِ التَّدْبِیرِ فِیهِمْ أَصْوَبَ وَ أَقْرَبَ لَهُمْ إِلَى الْأَخْذِ بِهَا وَ أَقَلَّ لِنِفَارِهِمْ مِنْهَا.

امام علیه السّلام فرمود: ... خداوند در آیه اول فرموده بود: «از تو درباره شراب و قمار مى‌پرسند بگو در آنها گناه بزرگى است و منافعى براى مردم دارند» سپس در آیه چهارم فرمود: «بگو: پروردگار من فقط‍‌ اعمال زشت ظاهرى و پنهانى گناه و ستم به ناحق را حرام کرده است» پس خداوند خبر داد که «گناه» در شراب و غیر آن است و این‌که «گناه» حرام است.

و این بدان جهت بود که هرگاه خداوند متعال اراده کند واجبى را واجب گرداند، آن را کم‌کم نازل مى‌کند تا این‌که مردم خود را آماده آن سازند و به فرمان و نهى خداوند در مورد آن آرام گیرند و این از عمل خداوند به صورت تدبیر و دوراندیشى است در بین مردم که شایسته‌تر و نزدیک‌تر به پذیرش آن هستند و فرار آنان از آن حکم کمتر خواهد بود.

الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏ ٦، ص ٤٠٦، ح ٢

 

نصیحت

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: مَنْ نَصَحَ مُسْتَشِیرَهُ صَلُحَ تَدْبِیرُهُ‏.

امام على علیه السّلام فرمودند: هر که مشورت خواه (کسی که از او مشورت می خواهد) را نصیحت کند تدبیرش درست از کار در آید.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٤٤٣، ح ١٠٠٩٨

 

فوائد تدبیر

سامان یافتن زندگی

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: صَلَاحُ الْعَیْشِ التَّدْبِیرُ.

امام على علیه السّلام فرمودند: بهبود زندگى، در گرو تدبیر است.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٨٢

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: قِوَامُ الْعَیْشِ حُسْنُ التَّقْدِیرِ وَ مِلَاکُهُ حُسْنُ التَّدْبِیرِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: پایدارى زندگى به اندازه گیری (برنامه ریزى) درست و وسیله رسیدن به آن، تدبیر صحیح است.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٨٤

رُوِیَ عَن الْکَاظِمُ (ع)‏ أَنَّهُ قَالَ‏ صَلَاةُ النَّوَافِلِ قُرْبَانٌ إِلَى اللَّهِ لِکُلِّ مُؤْمِنٍ وَ الْحَجُّ جِهَادُ کُلِّ ضَعِیفٍ وَ لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ زَکَاةٌ وَ زَکَاةُ الْجَسَدِ صِیَامُ النَّوَافِلِ وَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ- وَ مَنْ دَعَا قَبْلَ الثَّنَاءِ عَلَى اللَّهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَى النَّبِیِّ ص کَانَ کَمَنْ رَمَى بِسَهْمٍ بِلَا وَتَرٍ وَ مَنْ أَیْقَنَ بِالْخَلَفِ جَادَ بِالْعَطِیَّةِ وَ مَا عَالَ امْرُؤٌ اقْتَصَدَ وَ التَّدْبِیرُ نِصْفُ الْعَیْشِ وَ التَّوَدُّدُ إِلَى النَّاسِ نِصْفُ الْعَقْلِ وَ کَثْرَةُ الْهَمِّ یُورِثُ الْهَرَمَ وَ الْعَجَلَةُ هِیَ الْخُرْقُ وَ قِلَّةُ الْعِیَالِ أَحَدُ الْیَسَارَیْنِ وَ مَنْ أَحْزَنَ وَالِدَیْهِ فَقَدْ عَقَّهُمَا وَ مَنْ ضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَى فَخِذِهِ أَوْ ضَرَبَ بِیَدِهِ الْوَاحِدَةِ عَلَى الْأُخْرَى عِنْدَ الْمُصِیبَةِ فَقَدْ حَبِطَ أَجْرُهُ وَ الْمُصِیبَةُ لَا تَکُونُ مُصِیبَةً یَسْتَوْجِبُ صَاحِبُهَا أَجْرَهَا إِلَّا بِالصَّبْرِ وَ الِاسْتِرْجَاعِ عِنْدَ الصَّدْمَةِ وَ الصَّنِیعَةُ لَا تَکُونُ صَنِیعَةً إِلَّا عِنْدَ ذِی دِینٍ أَوْ حَسَبٍ وَ اللَّهُ یُنْزِلُ الْمَعُونَةَ عَلَى قَدْرِ الْمَئُونَةِ وَ یُنْزِلُ الصَّبْرَ عَلَى قَدْرِ الْمُصِیبَةِ وَ مَنِ اقْتَصَدَ وَ قَنِعَ بَقِیَتْ عَلَیْهِ النِّعْمَةُ وَ مَنْ بَذَّرَ وَ أَسْرَفَ زَالَتْ عَنْهُ النِّعْمَةُ وَ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ وَ الصِّدْقُ یَجْلِبَانِ الرِّزْقَ وَ الْخِیَانَةُ وَ الْکَذِبُ یَجْلِبَانِ الْفَقْرَ وَ النِّفَاقَ وَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِالذَّرَّةِ شَرّاً أَنْبَتَ لَهَا جَنَاحَیْنِ فَطَارَتْ فَأَکَلَهَا الطَّیْرُ وَ الصَّنِیعَةُ لَا تَتِمُّ صَنِیعَةً عِنْدَ الْمُؤْمِنِ لِصَاحِبِهَا إِلَّا بِثَلَاثَةِ أَشْیَاءَ تَصْغِیرِهَا وَ سَتْرِهَا وَ تَعْجِیلِهَا فَمَنْ صَغَّرَ الصَّنِیعَةَ عِنْدَ الْمُؤْمِنِ فَقَدْ عَظَّمَ أَخَاهُ وَ مَنْ عَظَّمَ الصَّنِیعَةَ عِنْدَهُ فَقَدْ صَغَّرَ أَخَاهُ وَ مَنْ کَتَمَ مَا أَوْلَاهُ مِنْ صَنِیعَةٍ فَقَدْ کَرُمَ فَعَالُهُ وَ مَنْ عَجَّلَ مَا وَعَدَ فَقَدْ هَنِئَ الْعَطِیَّةَ.

امام کاظم علیه السّلام فرمودند: نمازهاى نافله براى هر مؤمن وسیله تقرب به خداست. حج، جهاد هر ناتوان است. هر چیز را زکاتى است و زکات بدن روزه‌هاى مستحب است. بالاترین عبادت بعد از خداشناسى، انتظار فرج است، آن که پیش از حمد و ثناى خدا و صلوات بر پیغمبر دعا کند بى‌ زه، کمان کشیده. هر که یقین به عوض دارد سخاوتمندانه ببخشد هر چند (از طبقه متوسط‍‌ و) میانه‌رو باشد. تدبیر، نیمى از زندگى است. محبت با مردم نیمى از عقل است، غصه زیاد پیرى آرد، عجله و شتابزدگى همان تندخوئى است، کمى عائله خود گشایشى است، هر که پدر و مادر را اندوهگین کند به آنها ستم کرده، هر که در مصیبت دست روى ران و یا دست بر دست زند اجرش پامال شود، مصیبت خود اجر و پاداشى ندارد جز با صبر و گفتن: انا للّٰه و انا الیه راجعون، ما از آن خدائیم و باو باز گردیم. هنگام رسیدن آسیب، احسان جز در حق صاحب دین یا صاحب گوهر احسان نیست، خدا کمک را بقدر حاجت رساند و صبر را بقدر مصیبت، هر که میانه‌روى و قناعت کند نعمتش پایدار ماند، هر که تبذیر و اسراف کند نعمت از کفش برود. اداى امانت و راستى روزى را جلب کند، خیانت و دروغ فقر و نفاق آورد و چون خدا براى مور شر خواهد دو بال برایش برویاند تا پرواز کند و طعمه پرندگان شود. احسان جز با سه شرط‍‌، احسان نباشد، کوچک دانستن، نهان ساختن و تعجیل کردن. آن که احسان را کوچک شمارد برادرش را بزرگ شمرده و آن که احسانش را بزرگ داند برادرش را کوچک دانسته، آن که احسانش را بپوشاند کردارش ارجمند شود و آن که به وعده زودتر وفا کند، عطا را گواراتر سازد.

تحف العقول، ص ٤٠٣

 

اشتباه نکردن

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْفِعْلِ یُؤْمِنُ الْعِثَارَ.

امام على علیه السّلام فرمودند: تدبیر قبل از انجام کار، از لغزش در امان دارد.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٧٨

 

پشیمان نشدن

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: ... وَ مَنْ تَوَرَّطَ فِی الْأُمُورِ بِغَیْرِ نَظَرٍ فِی الْعَوَاقِبِ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِلنَّوَائِبِ التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُؤْمِنُکَ النَّدَمَ مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْآرَاءِ عَرَفَ مَوَاقِعَ الْخَطَإِ ...

امام على علیه السّلام فرمودند: هر که بدون عاقبت اندیشى در کارها دست به کارى زند خود را گرفتار سختیها و مصائب کند. تدبیر قبل از انجام کار تو را از پشیمانی ایمن می کند. آن که از آرای گوناگون استقبال کند موارد خطا را بشناسد.

تحف العقول، ص ٩٠

٢٠٥١٧- عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع فِی وَصِیَّتِهِ لِمُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ قَالَ: مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْآرَاءِ عَرَفَ مَوَاقِعَ الْخَطَإِ وَ مَنْ تَوَرَّطَ فِی الْأُمُورِ غَیْرَ نَاظِرٍ فِی الْعَوَاقِبِ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِمُفْظِعَاتِ النَّوَائِبِ وَ التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُؤْمِنُکَ مِنَ النَّدَمِ وَ الْعَاقِلُ مَنْ وَعَظَهُ التَّجَارِبُ وَ فِی التَّجَارِبِ عِلْمٌ مُسْتَأْنَفٌ وَ فِی تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَالِ.

امیر المؤمنین علیه السّلام در وصیت خود به فرزندش محمد حنفیه فرمود: هر که نظرات مردم را مورد دقت قرار دهد نکات خطاء را مى‌شناسد و هر که در کارى عجولانه داخل شود بدون اینکه به عواقب کارها نظر افکند به سختى حوادث دچار گردد. تدبیر قبل از عمل تو را از پشیمانى ایمن مى‌گرداند؛ و عاقل کسى است که تجربه‌ها او را اندرز دهد و دانش برتر در تجربه‌ها است؛ و در دگرگونى وقایع گوهر مردان شناخته مى‌شود.

وسائل الشیعة، ج ‏١٥، ص ٢٨١، ح ٢٠٥١٧

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُؤْمِنُ النَّدَمَ.

امام على علیه السّلام فرمودند: تدبیر قبل از انجام کار، از پشیمانى ایمن مى سازد.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٧٧

 

رشد و افزایش

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: حُسْنُ التَّدْبِیرِ یُنْمِی قَلِیلَ الْمَالِ وَ سُوءُ التَّدْبِیرِ یُفْنِی کَثِیرَهُ.

امام على علیه السّلام فرمودند: حُسن تدبیر، دارایى اندک را رشد مى دهد و سوء تدبیر، ثروت بسیار را به باد فنا مى دهد.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٨١

 

از بین رفتن فقر

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: لَا فَقْرَ مَعَ حُسْنِ تَدْبِیرٍ.

امام على علیه السّلام فرمودند: با وجود تدبیر نیکو فقری باقی نمی ماند.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٨٦

 

پایدار ماندن

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: الْقَلِیلُ مَعَ التَّدْبِیرِ أَبْقَى مِنَ الْکَثِیرِ مَعَ التَّبْذِیرِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: چیز کم با تدبیر باقی تر است از چیز بسیار با تبذیر و اسراف.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٧٩

 

یاری کردن

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: التَّدْبِیرُ نِصْفُ الْمَعُونَةِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: تدبیر نیمى از یارى رساندن است.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٧٦

 

کفایت چیز کم

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: ... وَ حُسْنُ التَّدْبِیرِ مَعَ الْکَفَافِ أَکْفَى لَکَ مِنَ الْکَثِیرِ مَعَ الْإِسْرَافِ ...

امام على علیه السّلام فرمودند: روزىِ به قدر کفاف که با حُسن تدبیر همراه باشد، تو را بیشتر کفایت مى کند از ثروت زیادى که با اسراف همراه باشد.

تحف العقول، ص ٧٩

 

سامان دادن به آنچه برای بعد مرگ می گذاری

١٣٢ وَ- بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ یَوْماً لَا تَطْعُنُوا فِی عُیُوبِ مَنْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ بِمَوَدَّتِهِ وَ لَا تُوَقِّفُوهُ عَلَى سَیِّئَةٍ یَخْضَعُ لَهَا فَإِنَّهَا لَیْسَتْ مِنْ أَخْلَاقِ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ لَا مِنْ أَخْلَاقِ أَوْلِیَائِهِ قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ خَیْرَ مَا وَرَّثَ الْآبَاءُ لِأَبْنَائِهِمُ الْأَدَبُ لَا الْمَالُ فَإِنَّ الْمَالَ یَذْهَبُ وَ الْأَدَبَ یَبْقَى قَالَ مَسْعَدَةُ یَعْنِی بِالْأَدَبِ الْعِلْمَ قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنْ أُجِّلْتَ فِی عُمُرِکَ یَوْمَیْنِ فَاجْعَلْ أَحَدَهُمَا لِأَدَبِکَ لِتَسْتَعِینَ بِهِ عَلَى یَوْمِ مَوْتِکَ فَقِیلَ لَهُ وَ مَا تِلْکَ الِاسْتِعَانَةُ قَالَ تُحْسِنُ تَدْبِیرَ مَا تُخَلِّفُ وَ تُحْکِمُهُ قَالَ وَ کَتَبَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِلَى رَجُلٍ‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* أَمَّا بَعْدُ فَإِنَ‏ الْمُنَافِقَ لَا یَرْغَبُ فِیمَا قَدْ سَعِدَ بِهِ الْمُؤْمِنُونَ وَ السَّعِیدُ یَتَّعِظُ بِمَوْعِظَةِ التَّقْوَى وَ إِنْ کَانَ یُرَادُ بِالْمَوْعِظَةِ غَیْرُهُ.

مسعدة بن صدقه مى‏گوید که: از امام صادق شنیدم روزى به یارانش فرمود: هر که دوستانه به شما روى کرد با بیان عیبهاى او مخدوشش نکنید و آن بدى را که او بدان تن مى‏دهد به او نگویید که این نه از اخلاق رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم است و نه از اخلاق جانشینان او.

راوى مى‏گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: همانا بهترین ارث پدران براى پسران ادب است نه مال، زیرا مال از میان مى‏رود و ادب مى‏ماند. مسعده مى‏گوید: منظور ایشان از ادب، علم است.

راوى مى‏گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر دو روز هم از عمرت باقى مانده باشد یکى از آن دو روز را به ادب آموزى بپرداز تا از آن براى روز مرگت یارى ستانى. عرض شد: چگونه یارى ستانم؟ فرمود: آنچه به جا مى‏گذارى تدبیر نیکو کنی و استوارش نمایی.

راوى مى‏گوید: امام صادق علیه السّلام این نامه را به مردى نوشت: به نام خداوند بخشنده مهربان، اما بعد، همانا شخص منافق رغبتى در آنچه موجب سعادت مؤمنان مى‏شود ندارد و انسان سعادتمند پند پرهیزگارى مى‏گیرد اگر چه این پند را به شخص دیگرى دهند.

الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏ ٨، ص ١٥٠، ح ١٣٢

 

آنچه تدبیر را بی اثر می کند

قضا و قدر الهی

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: یَجْرِی الْقَضَاءُ بِالْمَقَادِیرِ عَلَى خِلَافِ الِاخْتِیَارِ وَ التَّدْبِیرِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: قضاى الهى با مقدرات، برخلاف اختیار و تدبیر [انسانها] جریان مى یابد.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٠٢، ح ١٧٩١

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: الْأُمُورُ بِالتَّقْدِیرِ لَا بِالتَّدْبِیرِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: کارها با تقدیر [خداوند] رخ مى دهد، نه با تدبیر [بندگان].

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٠٢، ح ١٧٩٥

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: الْمَقَادِیرُ تَجْرِی بِخِلَافِ التَّقْدِیرِ وَ التَّدْبِیرِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: مقدرات برخلاف اندازه گیریها و تدبیر [انسانها] جریان مى یابد.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٠٢، ح ١٧٩٦

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: یَغْلِبُ الْمِقْدَارُ عَلَى التَّقْدِیرِ حَتَّى یَکُونَ الْحَتْفُ فِی التَّدْبِیرِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: مقدرات [الهی] بر تقدیر [بندگان] غلبه می کند چندان که تدبیر، به مرگ مى انجامد.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٠٣، ح ١٨٠٩

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: تَذِلُّ الْأُمُورُ لِلْمَقَادِیرِ حَتَّى یَکُونَ الْحَتْفُ فِی التَّدْبِیرِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: کارها رام مقدّراتند، چندان که تدبیر، به مرگ مى انجامد.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٠٣، ح ١٨١٠

 

نافرمانی

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: لَا یَنْجَعُ تَدْبِیرُ مَنْ لَا یُطَاعُ.

امام على علیه السّلام فرمودند: تدبیری (چاره اندیشى) که فرمان برده نشود بهره ندهد.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٤٤، ح ٧٨٩٧

 

خیانت نزدیکان

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: مَنْ خَانَهُ وَزِیرُهُ فَسَدَ تَدْبِیرُهُ‏.

امام على علیه السّلام فرمودند: هرکه وزیرش به او خیانت کند، تدبیرش تباه شود.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٤٥، ح ٧٩٢٩

 

مشاور گمراه

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: مَنْ ضَلَّ مُشِیرُهُ بَطَلَ تَدْبِیرُهُ‏.

امام على علیه السّلام فرمودند: هر که مشاورش گمراه باشد تدبیرش باطل شود.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٤٤٣، ح ١٠٠٩٧

 

حقه و مکر

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: مَنْ غَشَّ مُسْتَشِیرَهُ سُلِبَ تَدْبِیرُهُ‏.

امام على علیه السّلام فرمودند: هر که با مشورت خواهش غشّ کند، تدبیرش سلب شود.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٤٤٣، ح ١٠١٠٠

 

لجبازی

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: لَیْسَ لِلَّجُوجِ تَدْبِیرٌ.

امام على علیه السّلام فرمودند: در لجوج تدبیر نیست.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٤٦٤، ح ١٠٦٦٢

 

قتل

٣٥٠٣١- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ فِیمَا کَتَبَ إِلَیْهِ الرِّضَا ع مِنْ جَوَابِ مَسَائِلِهِ‏ حَرَّمَ اللَّهُ قَتْلَ النَّفْسِ لِعِلَّةِ فَسَادِ الْخَلْقِ فِی تَحْلِیلِهِ لَوْ أُحِلَّ وَ فَنَائِهِمْ وَ فَسَادِ التَّدْبِیرِ.

امام ابا الحسن علىّ‌ بن موسى الرضا علیه السّلام در مکتوبى که جواب مسائل او را مرقوم فرموده بودند نوشتند: قتل نفس حرام شده زیرا: اوّلا: در تحلیل و حکم بجواز آن مخلوقات فاسد و تباه شده. ثانیا: موجودات فانى مى‌گردند. ثالثا: تدبیر و علاج، تباه و فاسد مى‌شود.

وسائل الشیعة، ج ‏٢٩، ص ١٤، ح ٣٥٠٣١

 

نتایج تدبیر بد

باطل کردن برنامه ریزی

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: مَنْ سَاءَ تَدْبِیرُهُ بَطَلَ تَقْدِیرُهُ.

امام على علیه السّلام فرمودند: کسی که تدبیر بد کند اندازه گیریش (برنامه ریزیش) را باطل می کند.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٩٣

 

تخریب زندگی

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: آفَةُ الْمَعَاشِ سُوءُ التَّدْبِیرِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: آفت زندگی تدبیر بد است.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٨٧

 

فقر

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: سُوءُ التَّدْبِیرِ مِفْتَاحُ الْفَقْرِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: سوء تدبیر (تدبیر بد) کلید فقر است.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٩٠

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: لَا غِنَى مَعَ سُوءِ تَدْبِیرٍ.

امام على علیه السّلام فرمودند: هیچ ثروتی با تدبیر بد نیست (باقی نمی ماند).

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٩٥

 

نابودی

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: سُوءُ التَّدْبِیرِ سَبَبُ التَّدْمِیرِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: سوء تدبیر (تدبیر بد) سبب نابودى است.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٨٩

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: مَنْ سَاءَ تَدْبِیرُهُ تَعَجَّلَ تَدْمِیرُهُ.

امام على علیه السّلام فرمودند: کسی که تدبیر بد کند در نابودیش شتاب می کند.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٩١

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: مَنْ تَأَخَّرَ تَدْبِیرُهُ تَقَدَّمَ تَدْمِیرُهُ.

امام على علیه السّلام فرمودند: کسی که در تدبیر تاخیر کند نابودیش را جلو می اندازد.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٩٢

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: مَنْ سَاءَ تَدْبِیرُهُ کَانَ هَلَاکُهُ فِی تَدْبِیرِهِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: هرکه سوء تدبیر داشته باشد، تدبیرش به نابودى او انجامد.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٩٤

قَالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: یُسْتَدَلُّ عَلَى الْإِدْبَارِ بِأَرْبَعٍ سُوءِ التَّدْبِیرِ وَ قُبْحِ التَّبْذِیرِ وَ قِلَّةِ الِاعْتِبَارِ وَ کَثْرَةِ الِاعْتِذَارِ.

امام على علیه السّلام فرمودند: بر بد عاقبتى به چهار چیز استدلال مى شود: چاره جویى ناروا و بدى ریخت و پاش و کم عبرت گیرى و عذر آورى بسیار.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٣٥٤، ح ٨٠٩٦