احادیث ذکر - بخش ١
موضوعات بخش ١
مبانی: اهمیت- موجبات ذکر- ارتباط راحت با خدا- فراموش کردن خدا-
حقیقت ذکر: مبدا ذکر- ذکر هر یک از مراتب وجود انسان- فراموش کردن خود- ذکر قلبی- تقوی و ایمان- یاد خدا هنگام گناه- اطاعت خدا- مشتاق خدا بودن- با شکوه بودن خدا-
کلمه «ذکر» در فهرست کتابهای برگزیده بررسی شد.
کتابهای برگزیده عبارتند از: الکافی (ط - الإسلامیة)، تحف العقول، من لا یحضره الفقیه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، عیون أخبار الرضا علیه السلام، نهج البلاغة (للصبحی صالح)، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، وسائل الشیعة، بحار الانوار، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل.
مبانی
اهمیت
قَالَ عَلِیّ (علیه السلام): خَیْرُ مَا اسْتُنْجِحَتْ بِهِ الْأُمُورُ ذِکْرُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: بهترین چیزى که کارها بدان انجام شود ذکر خداى سبحان است.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٨٨، ح ٣٦١٣
عَنِ النَّبِیِّ ص قَالَ: کَلَامُ ابْنِ آدَمَ کُلُّهُ عَلَیْهِ لَا لَهُ إِلَّا أَمْراً بِمَعْرُوفٍ أَوْ نَهْیاً عَنْ مُنْکَرٍ أَوْ ذِکْراً لِلَّهِ تَعَالَى.
رسول خدا (ص) فرمودند: گفتار فرزند آدم به ضرر اوست نه به نفع او مگر امر به معروفى یا نهی از منکری یا ذکر خداى تعالی.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٩٢، ح ٥٨٩٣
عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع مَنْ أَکْرَمُ الْخَلْقِ عَلَى اللَّهِ قَالَ أَکْثَرُهُمْ ذِکْراً لِلَّهِ وَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِهِ.
بعضی از اصحاب امام گویند از امام صادق علیه السلام پرسیدم که ارجمندترین مردم نزد خدا چه کسی است؟ امام علیه السلام فرمود: هر کس که بیشتر خدا را یاد کند و بیشتر فرمانش برد.
وسائل الشیعة، ج ٧، ص ١٥٦، ح ٨٩٩٣
عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ ع لِأَصْحَابِهِ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِخَیْرِ أَعْمَالِکُمْ وَ أَزْکَاهَا عِنْدَ مَلِیکِکُمْ وَ أَرْفَعِهَا فِی دَرَجَاتِکُمْ وَ خَیْرٍ لَکُمْ مِنَ الدِّینَارِ وَ الدِّرْهَمِ وَ خَیْرٍ لَکُمْ مِنْ أَنْ تَلْقَوْا عَدُوَّکُمْ فَتَقْتُلُونَهُمْ وَ یَقْتُلُونَکُمْ قَالُوا بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ ذِکْرُ اللَّهِ کَثِیراً.
رسول خدا (ص) فرمودند: آیا به شما نگویم که بهترین و پاکیزه ترین اعمال شما نزد خدایتان چیست و چه چیز درجات شما را بیش از هر چیز بالا مى برد و از درهم و دینار برایتان بهتر است و [حتى] از این که با دشمن رو به رو شوید و بکشید و کشته شوید ارزشمندتر است؟ عرض کردند: بفرمایید، اى رسول خدا! فرمود: بسیار به یاد خداوند عزّ و جلّ بودن.
وسائل الشیعة، ج ٧، ص ١٥٦، ح ٨٩٩٢
قَالَ عَلِیّ (علیه السلام): الذِّکْرُ أَفْضَلُ الْغَنِیمَتَیْنِ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: ذکر برترین دو غنیمت است.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٨٨، ح ٣٦٠٢
قَالَ عَلِیّ (علیه السلام): أَفِیضُوا فِی ذِکْرِ اللَّهِ فَإِنَّهُ أَحْسَنُ الذِّکْرِ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: بسیار به یاد خدا باشید که یاد خدا بهترین ذکرهاست.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٨٨، ح ٣٦٠٧
قَالَ عَلِیّ (علیه السلام): أَهْلُ الذِّکْرِ أَهْلُ اللَّهِ وَ حَامَّتُهُ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: اهل ذکر اهل خدا و از خاصان اویند.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٨٨، ح ٣٦٠١
قَالَ عَلِیّ (علیه السلام): طُوبَى لِمَنْ صَمَتَ إِلَّا مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: خوش به حال کسی که سکوت می کند مگر از ذکر خدا.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٨٨، ح ٣٦٢٣
قَالَ عَلِیّ (علیه السلام): اسْتَدِیمُوا الذِّکْرَ فَإِنَّهُ یُنِیرُ الْقَلْبَ وَ هُوَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: پیوسته یاد خدا کنید که دل را نورانى کند و برترین عبادتهاست.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٨٩، ح ٣٦٥٤
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَذِکْرُ اللَّهِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصَالِ خَیْرٌ مِنْ حَطْمِ السُّیُوفِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ الْحَدِیثَ.
رسول خدا (ص) فرمودند: صبح و شام در یاد خدا بودن بهتر است از اینکه شمشیرها برای جهاد در راه او شکسته شود.
وسائل الشیعة، ج ٧، ص ١٥٠، ح ٨٩٧٤
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ ع قَالَ: لَا یَزَالُ الْمُؤْمِنُ فِی صَلَاةٍ مَا کَانَ فِی ذِکْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَائِماً کَانَ أَوْ جَالِساً أَوْ مُضْطَجِعاً إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ (آل عمران: ١٩١) الْآیَةَ.
امام باقر (علیه السلام) فرمودند: مؤمن تا زمانى که به یاد خدا باشد ایستاده یا نشسته یا خفته، پیوسته در نماز است؛ خداوند متعال مى فرماید: آنان که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو خفته، یاد مى کنند. (آل عمران: ۱۹۱)
وسائل الشیعة، ج ٧، ص ١٥٠، ح ٨٩٧٥
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی رِسَالَتِهِ إِلَى أَصْحَابِهِ قَالَ: فَأَکْثِرُوا ذِکْرَ اللَّهِ مَا اسْتَطَعْتُمْ فِی کُلِّ سَاعَةٍ مِنْ سَاعَاتِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَإِنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِکَثْرَةِ الذِّکْرِ وَ اللَّهُ ذَاکِرٌ لِمَنْ ذَکَرَهُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَذْکُرْهُ أَحَدٌ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَّا ذَکَرَهُ بِخَیْرٍ.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: تا آن جا که می توانید در تمام لحظات و ساعات شب و روز، خدا را بسیار یاد کنید زیرا خداوند به بسیار یاد کردن خود فرمان داده است و خداوند یاد می کند مومنینی را که خدا را یاد کنند و بدانید که خداوند یاد نمی کند کسی از بندگان مومن را مگر آنکه او را به خیر و نیکی یاد می کند.
وسائل الشیعة، ج ٧، ص ١٥٦، ح ٨٩٩١
عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص قَالَ: اعْلَمُوا أَنَّ خَیْرَ أَعْمَالِکُمْ (عِنْدَ مَلِیکِکُمْ) وَ أَزْکَاهَا وَ أَرْفَعَهَا فِی دَرَجَاتِکُمْ وَ خَیْرَ مَا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ ذِکْرُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى فَإِنَّهُ أَخْبَرَ عَنْ نَفْسِهِ فَقَالَ أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکَرَنِی.
رسول خدا (ص) فرمودند: بدانید که بهترین اعمال و پاکترین و رفیعترین آنها در درجات و بهترین چیزى که خورشید بر آن طلوع کرده، ذکر خداوند سبحان متعال است که خود فرموده: من همنشین کسى هستم که مرا یاد کند.
وسائل الشیعة، ج ٧، ص ١٦٢، ح ٩٠١٢
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: ذِکْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِبَادَةٌ وَ ذِکْرِی عِبَادَةٌ وَ ذِکْرُ عَلِیٍّ عِبَادَةٌ وَ ذِکْرُ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ عِبَادَةٌ.
رسول خدا (ص) فرمودند: ذکر خدای عز و جل عبادت است و ذکر من عبادت است و ذکر علی (ع) عبادت است و ذکر ائمه (ع) از فرزندان او عبادت است.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٨٣، ح ٥٨٦١
عَنْ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ قَالَ: قُلْتُ أَیُّ الْأَعْمَالِ خَیْرٌ وَ أَقْرَبُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى قَالَ أَنْ تَمُوتَ وَ لِسَانُکَ رَطْبٌ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ تَعَالَى.
معاذ جبل گوید گفتم کدام اعمال بهتر و نزدیکتر به خدای تعالی است. فرمود: این که بمیری در حالی که زبانت به ذکر خدای تعالی مرطوب (مشغول) است.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٨٦، ح ٥٨٧٢
قَالَ رَسُولُ اللَّه (ص): لَا تُکْثِرُوا الْکَلَامَ بِغَیْرِ ذِکْرِ اللَّهِ فَإِنَّ کَثْرَةَ الْکَلَامِ بِغَیْرِ ذِکْرِ اللَّهِ تُقْسِی الْقُلُوبَ وَ إِنَّ أَبْعَدَ النَّاسِ مِنْ اللَّهِ الْقَاسِی الْقَلْبِ.
رسول خدا (ص) فرمودند: به چیزی غیر از ذکر خدا زیاد حرف نزنید؛ پس همانا بسیاری کلام به غیر یاد خدا باعث سختی دل می شود و همانا دورترین مردم از خدا انسان سخت دل است.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٨٧، ح ٥٨٧٥
عَنِ النَّبِیِّ ص قَالَ: لَا یَمُرُّ عَلَى الْمُؤْمِنِ سَاعَةٌ لَا یَذْکُرُ اللَّهَ فِیهَا إِلَّا کَانَتْ عَلَیْهِ حَسْرَةً.
رسول خدا (ص) فرمودند: بر مومن زمانی نمی گذرد که به یاد خدا نباشد مگر آنکه بر او حسرتی خواهد بود.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٨٨، ح ٥٨٧٧
فِی الْخَبَرِ: إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ لَا یَتَحَسَّرُونَ عَلَى شَیْءٍ فَاتَهُمْ مِنَ الدُّنْیَا کَتَحَسُّرِهِمْ عَلَى سَاعَةٍ مَرَّتْ مِنْ غَیْرِ ذِکْرِ اللَّهِ.
رسول خدا (ص) فرمودند: اهل بهشت برای هیچ چیز به اندازه ساعتی که به غیر یاد خدا بر آنها گذشته حسرت نمی خورند.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٨٨، ح ٥٨٧٨
عَنْ عَلِیٍّ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: الْکَلَامُ ثَلَاثَةٌ فَرَابَحٌ وَ سَالِمٌ وَ شَاجِبٌ فَأَمَّا الرَّابِحُ الَّذِی یَذْکُرُ اللَّهَ وَ أَمَّا السَّالِمُ فَالسَّاکِتُ وَ أَمَّا الشَّاجِبُ فَالَّذِی یَخُوضُ فِی الْبَاطِلِ.
رسول خدا (ص) فرمودند: کلام سه گونه است؛ سود دهنده، سالم و شاجب (اندوهگین، پرگوى و یاوهگوى). پس سود دهنده یاد خداست و سالم پس سکوت کننده است و شاجب کسی است که در باطل فرو رفته است.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٩٣، ح ٥٨٩٤
عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَنْ أَکْرَمُ الْخَلْقِ عَلَى اللَّهِ قَالَ أَکْثَرُهُمْ ذِکْراً لِلَّهِ وَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِهِ.
بعضی از یاران امام صادق (علیه السلام) از ایشان پرسیدند: برای خدا برترین خلق کیست؟ فرمودند: بیشترینشان در یاد خدا و عاملترینشان در طاعت خدا.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٩١، ح ٥٨٨٩
عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: یَا رَبِّ وَدِدْتُ أَنِّی أَعْلَمُ مَنْ تُحِبُّ مِنْ عِبَادِکَ فَأُحِبَّهُ فَقَالَ إِذَا رَأَیْتَ عَبْدِی یُکْثِرُ ذِکْرِی فَأَنَا أَذِنْتُ لَهُ فِی ذَلِکَ وَ أَنَا أُحِبُّهُ وَ إِذَا رَأَیْتَ عَبْدِی لَا یَذْکُرُنِی فَأَنَا حَجَبْتُهُ وَ أَنَا أُبْغِضُهُ.
رسول خدا (ص) فرمود: خدایا! خوش دارم بدانم کدام بنده ات را دوست دارى تا من نیز دوستش بدارم؟ خداوند فرمود: هرگاه دیدى بنده ام بسیار به یاد من است، [بدان که] من این توفیق را بدو داده ام و دوستش دارم؛ و هرگاه دیدى بنده ام به یاد من نیست، من او را از این کار محروم کرده ام و دشمنش داشته ام.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٩٣، ح ٥٨٩٦
عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ رَفَعَهُ قَالَ: إِذَا کَانَ الشِّتَاءُ نَادَى مُنَادٍ یَا أَهْلَ الْقُرْآنِ قَدْ طَالَ اللَّیْلُ لِصَلَاتِکُمْ وَ قَصُرَ النَّهَارُ لِصِیَامِکُمْ فَإِنْ کُنْتُمْ لَا تَقْدِرُونَ عَلَى اللَّیْلِ أَنْ تُکَابِدُوهُ وَ لَا عَلَى الْعَدُوِّ أَنْ تُجَاهِدُوهُ وَ بَخِلْتُمْ بِالْمَالِ أَنْ تُنْفِقُوهُ فَأَکْثِرُوا ذِکْرَ اللَّهِ.
عثمان بن عبد اللّٰه از قول معصوم علیه السّلام نقل مى‌کند که هنگامى که فصل زمستان مى‌آید منادى ندا مى‌دهد: اى اهل قرآن! شب طولانى شد به خاطر نماز خواندن شما و روز کوتاه شد براى روزه گرفتن شما. اگر قادر نیستید که در شب با خواب مبارزه کنید و نتوانستید که با دشمن مبارزه کنید و نسبت به مالتان بخل مى‌ورزید که آن را انفاق نمایید، پس ذکر خدا بسیار بگویید.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٩٢، ح ٥٨٩١
عَنِ النَّبِیِّ ص قَالَ: (أَمَرَنِی رَبِّی) أَنْ یَکُونَ نُطْقِی ذِکْراً وَ صَمْتِی فِکْراً وَ نَظَرِی عِبْرَةً.
رسول خدا (ص) فرمودند: پروردگارم مرا فرمود که گفتارم، ذکر [خدا] باشد و سکوتم، اندیشیدن و نگاهم، عبرت آموختن.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٩٢، ح ٥٨٩٣
عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ ع فِی خَبَرِ الشَّیْخِ الشَّامِیِ: قَالَ زَیْدُ بْنُ صُوحَانَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع أَیُّ الْکَلَامِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ قَالَ کَثْرَةُ ذِکْرِ اللَّهِ وَ التَّضَرُّعُ إِلَیْهِ وَ الدُّعَاءُ.
زید بن صوحان به امام علی (علیه السلام) گفت کدام کلام نزد خدا برتر است؟ حضرت فرمود: بسیاری ذکر خدا و تضرع به سوی او و دعا.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٩٤، ح ٥٨٩٩
عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: لَمَّا نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَى اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً (الأحزاب ٣٣: ٤١) اشْتَغَلَ رَسُولُ اللَّهِ ص بِذِکْرِ اللَّهِ تَعَالَى حَتَّى قَالَ الْکُفَّارُ إِنَّهُ جُنَّ.
ابی سعید خدری گوید: وقتی آیه «و خدا را بسیار ذکر کنید» نازل شد رسول الله (ص) مشغول به ذکر خدا گشت تا جایی که کفار می‌گفتند: این مرد جن زده شده است.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٩٦، ح ٥٩٠٥
عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: ارْتَعُوا فِی رِیَاضِ الْجَنَّةِ فَقَالُوا وَ مَا رِیَاضُ الْجَنَّةِ فَقَالَ الذِّکْرُ غُدُوّاً وَ رَوَاحاً فَاذْکُرُوا.
رسول خدا (ص) فرمودند: در باغهاى بهشت سیر کنید و از نعمتهاى آن بهرهمند شوید. پرسیدند: باغهاى بهشت کدام است؟ فرمود: در بامدادان و شبانگاهان به یاد خدا بودن، پس خدا را یاد کنید.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٣٠١، ح ٥٩٢٠
قَالَ رَسُولُ اللَّه (ص): یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَخْتَارَن عَلَى ذِکْرِ اللَّهِ شَیْئاً فَإِنَّهُ یَقُولُ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ (العنکبوت: ٤٤) وَ یَقُولُ فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ (البقرة: ١٥٢) وَ یَقُولُ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ (البقرة: ١٨٦) وَ یَقُولُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ (المؤمن: ٦٠)
رسول خدا (ص) فرمودند: هیچ چیزى را بر یاد خدا ترجیح مده؛ چراکه او مى فرماید «و یاد خدا بزرگتر است» و می فرماید «پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و مرا شکرگزار باشید و کفر نورزید.» و می فرماید «هنگامی که بندگان من، از تو درباره من سؤال کنند، (بگو:) من نزدیکم! دعای دعا کننده را، به هنگامی که مرا می‌خواند، پاسخ می‌گویم.» و می فرماید «بخوانید مرا تا شما را جواب گویم.»
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٧٤، ص ١٠٧
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام): إِلَهِی إِنَّهُ مَنْ لَمْ یَشْغَلْهُ الْوُلُوعُ بِذِکْرِکَ وَ لَمْ یَزْوِهِ السَّفَرُ بِقُرْبِکَ کَانَتْ حَیَاتُهُ عَلَیْهِ مِیتَةً وَ مِیتَتُهُ عَلَیْهِ حَسْرَةً
امام علی (علیه السلام) فرمودند: خدایا! کسى که ولع یاد تو، او را به خود مشغول نسازد و به جوار قرب تو رخت سفر برنبندد، زندگى اش براى او مرگ است و مرگش مایه حسرت او.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٩١، ص ٩٥
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام): إِلَهِی وَ أَلْهِمْنِی وَلَهاً بِذِکْرِکَ إِلَى ذِکْرِکَ وَ اجْعَلْ هِمَّتِی فِی رَوْحِ نَجَاحِ أَسْمَائِکَ وَ مَحَلِّ قُدْسِکَ.
امام علی (علیه السلام) در مناجات شعبانیه فرمودند: الهى! مرا با یاد خود، شیفته و سرگشته یاد خودت فرما و همّت مرا متوجّه نسیم پیروز نامهایت و جایگاه قدست گردان.
زاد المعاد (مفتاح الجنان)، ص ٤٩
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام): إِلَهِی فَلَکَ أَسْأَلُ وَ إِلَیْکَ أَبْتَهِلُ وَ أَرْغَبُ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَنِی مِمَّنْ یُدِیمُ ذِکْرَکَ وَ لَا یَنْقُضُ عَهْدَکَ.
امام علی (علیه السلام) در مناجات شعبانیه فرمودند: خدایا درخواست از توست و به سوی توست ابتهال و رغبت و از تو مسئلت دارم که بر محمّد و آل محمّد درود فرستى و مرا از آنان قرار دهى که پیوسته به یاد تو هستند و عهد تو را نمى‌شکنند.
زاد المعاد (مفتاح الجنان)، ص ٥٠
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام): یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا رَبِّ، أَسْأَلُکَ بِحَقِّکَ وَ قُدْسِکَ وَ أَعْظَمِ صِفَاتِکَ وَ أَسْمَائِکَ، أَنْ تَجْعَلَ أَوْقَاتِی فِی اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ بِذِکْرِکَ مَعْمُورَةً، وَ بِخِدْمَتِکَ مَوْصُولَةً، وَ أَعْمَالِی عِنْدَکَ مَقْبُولَةً، حَتَّى تَکُونَ أَعْمَالِی وَ أَوْرَادِی کُلَّهَا وِرْداً وَاحِداً، وَ حَالِی فِی خِدْمَتِکَ سَرْمَدا
امام علی (علیه السلام) در دعای کمیل فرمودند: ای پروردگار، ای پروردگار، ای پروردگار! به حقّ تو و قداست تو و بزرگترین صفات و نام هایت از تو مسئلت دارم که اوقات شب و روز مرا به یاد خودت آباد کنى و مرا پیوسته در خدمت خودت قرار دهى و اعمالم نزد تو مقبول باشد تا آن که همه اعمال و اورادم یک ورد شود و پیوسته در حال خدمت تو باشمو
زاد المعاد (مفتاح الجنان)، ص ٦٤
من وصیة علی (علیه السلام) للحسن بن علی ع: أُوصِیکَ بِتَقْوَى اللَّهِ أَیْ بُنَیَّ وَ لُزُومِ أَمْرِهِ وَ عِمَارَةِ قَلْبِکَ بِذِکْرِه
امام علی (علیه السلام) فرمودند: فرزندم! تو را سفارش مى کنم به تقواى خدا و پایبندى به فرمان او و آباد کردن دلت به یاد او.
نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص ٣٩٢، خطبه ٣١
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فی خطبته ع المعروفة بالدیباج: أَفِیضُوا فِی ذِکْرِ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ فَإِنَّهُ أَحْسَنُ الذِّکْرِ وَ هُوَ أَمَانٌ مِنَ النِّفَاقِ وَ بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ وَ تَذْکِیرٌ لِصَاحِبِهِ عِنْدَ کُلِّ خَیْرٍ یَقْسِمُهُ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ وَ لَهُ دَوِیٌ تَحْتَ الْعَرْش.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: خداوند عزّ و جلّ را بسیار یاد کنید، که آن بهترین یاد است و از نفاق مصون و از آتش نگه مى دارد و یاد کننده را، به یاد [انجام] هر خوبى و خیرى که خدا قسمت [بندگانش] مى کند، مى اندازد و آوا و همهمه اش در زیر عرش شنیده مى شود.
تحف العقول، ص ١٤٩
قَالَ عَلِیُّ بْنِ الْحُسَیْن (علیه السلام): اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ نَبِّهْنِی لِذِکْرِکَ فِی أَوْقَاتِ الْغَفْلَةِ، وَ اسْتَعْمِلْنِی بِطَاعَتِکَ فِی أَیَّامِ الْمُهْلَةِ، وَ انْهَجْ لِی إِلَى مَحَبَّتِکَ سَبِیلًا سَهْلَةً، أَکْمِلْ لِی بِهَا خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.
امام سجاد (علیه السلام) در صحیفه سجادیه فرمودند: خدایا! بر محمّد و خاندان او درود فرست و در اوقات غفلت مرا متوجّه یاد خود گردان و در روزگار مهلت (زندگانى دنیا) در طاعت خود به کارم گیر و راهى هموار به سوى محبّت خود، براى من آشکار ساز و به وسیله آن محبّت، خیر دنیا و آخرت را به طور کامل عطایم فرما.
صحیفه سجادیه، دعای ٢٠
عَنِ النَّبِیِّ ص قَالَ: قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ إِذَا عَلِمْتُ أَنَ الْغَالِبَ عَلَى عَبْدِیَ الِاشْتِغَالَ بِی نَقَلْتُ شَهْوَتَهُ فِی مَسْأَلَتِی وَ مُنَاجَاتِی فَإِذَا کَانَ عَبْدِی کَذَلِکَ فَأَرَادَ أَنْ یَسْهُوَ حُلْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَنْ یَسْهُوَ أُولَئِکَ أَوْلِیَائِی حَقّاً أُولَئِکَ الْأَبْطَالُ حَقّاً أُولَئِکَ الَّذِینَ إِذَا أَرَدْتُ أَنْ أُهْلِکَ أَهْلَ الْأَرْضِ عُقُوبَةً زَوَیْتُهَا عَنْهُمْ مِنْ أَجْلِ أُولَئِکَ الْأَبْطَالِ.
رسول خدا (ص) فرمودند: خدای تعالی فرمودند چون بدانم که یادِ من بر جان بنده ام چیره گشته است، خواهش او را متوجّه سؤال و مناجات با خود کنم؛ پس چون بنده ام چنین شود، هرگاه بخواهد دچار سهو و غفلت شود مانع غفلتش شوم؛ اینان دوستان حقیقى من و قهرمانان واقعى هستند. ایشان کسانی هستند که وقتی برای عقوبت، هلاکت اهل زمین را اراده می کنم از آنها صرف نظر می کنم به خاطر این قهرمانان.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٩٠، ص ١٦٢
قَالَ عَلِیُّ بْنِ الْحُسَیْن (علیه السلام): أَسْتَغْفِرُکَ مِنْ کُلِ لَذَّةٍ بِغَیْرِ ذِکْرِکَ، وَ مِنْ کُلِّ رَاحَةٍ بِغَیْرِ أُنْسِکَ، وَ مِنْ کُلِّ سُرُورٍ بِغَیْرِ قُرْبِکَ، وَ مِنْ کُلِّ شُغُلٍ بِغَیْرِ طَاعَتِک.
امام سجاد (علیه السلام) فرمودند: از هر لذّتى جز [لذّت] یاد تو و از هر آسایشى جز [آسایش] انس با تو و از هر سُرورى جز [سُرور] قرب تو و از هر کارى جز طاعت تو، از تو آمرزش مى طلبم.
زاد المعاد (مفتاح الجنان)، ص ٤١٦
قَالَ عَلِیُّ بْنِ الْحُسَیْن (علیه السلام): إِلَهِی مَا أَلَذَّ خَوَاطِرَ الْإِلْهَامِ بِذِکْرِکَ عَلَى الْقُلُوبِ، وَ مَا أَحْلَى الْمَسِیرَ إِلَیْکَ بِالْأَوْهَامِ فِی مَسَالِکِ الْغُیُوب.
امام سجاد (علیه السلام) فرمودند: الهى! چه لذّتبخش است گذر نام و یاد تو بر دلها و چه شیرین است ره پیمودن به سوى تو با وهمها در گذرگاههاى غیبها.
زاد المعاد (مفتاح الجنان)، ص ٤١٥
قَالَ عَلِیُّ بْنِ الْحُسَیْن (علیه السلام): یَا مَنْ ذِکْرُهُ شَرَفٌ لِلذَّاکِرِینَ، وَ یَا مَنْ شُکْرُهُ فَوْزٌ لِلشَّاکِرِینَ، وَ یَا مَنْ طَاعَتُهُ نَجَاةٌ لِلْمُطِیعِینَ، صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اشْغَلْ قُلُوبَنَا بِذِکْرِکَ عَنْ کُلِّ ذِکْرٍ، وَ أَلْسِنَتَنَا بِشُکْرِکَ عَنْ کُلِّ شُکْرٍ، وَ جَوَارِحَنَا بِطَاعَتِکَ عَنْ کُلِّ طَاعَةٍ.
امام سجاد (علیه السلام) فرمودند: اى آنکه یادش مایه شرافت و بزرگى یاد کنندگان است و اى آن که سپاس گزارى اش موجب دست یافتن سپاسگزاران [بر نعمتها] است و اى آن که فرمانبردارى اش سبب نجات فرمانبرداران است! بر محمّد و آل او درود فرست و با یاد خود دلهاى ما را از هر یاد دیگرى باز دار.
صحیفه سجادیه، دعای ١١
موجبات ذکر
قَالَ عَلِیّ (علیه السلام): لِسَانُ الْبَرِّ مُسْتَهْتِرٌ بِدَوَامِ الذِّکْرِ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: زبان نیکوکار شیفته مداومت به ذکر است.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٨٩، ح ٣٦٥٧
قَالَ رَسُولُ اللَّه (ص): عَلَامَةُ حُبِّ اللَّهِ حُبُّ ذِکْرِهِ وَ عَلَامَةُ بُغْضِ اللَّهِ بُغْضُ ذِکْرِهِ.
رسول خدا (ص) فرمودند: نشانه دوستی خدا دوست داشتن یاد اوست و نشانه تنفر (دوست نداشتن) خدا دوست نداشتن یاد اوست.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٨٦، ح ٥٨٧٠
ارتباط راحت با خدا
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: مَنْ عَجَزَ مِنْکُمْ عَنِ اللَّیْلِ أَنْ یُکَابِدَهُ وَ بَخِلَ بِالْمَالِ أَنْ یُنْفِقَهُ وَ جَبُنَ عَنِ الْعَدُوَّ أَنْ یُجَاهِدَهُ فَلْیُکْثِرْ ذِکْرَ اللَّهِ تَعَالَى.
رسول خدا (ص) فرمودند: کسی که از سختی در شب ناتوان است و نسبت به مالش که انفاق کند بخیل است و از دشمن که با او جهاد کند می ترسد پس بسیار ذکر خدای تعالی را بگوید.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٩٥، ح ٥٩٠٣
فراموش کردن خدا
قَالَ عَلِیّ (علیه السلام): مَنْ نَسِیَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَنْسَاهُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ أَعْمَى قَلْبَهُ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: کسی که خدا را فراموش کند خودش را فراموش کند و چشم دلش کور می شود.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٩٠، ح ٣٦٦٦
عَنْ عَلِیٍّ ع قَالَ: کُلُّ مَا أَلْهَى عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ فَهُوَ مِنَ الْمَیْسِرِ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: هر چیزى که از یاد خدا غافل کند در شمار مَیسر (قمار) است.
وسائل الشیعة، ج ١٧، ص ٣١٦، ح ٢٢٦٤٠
عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص قَالَ: مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ فَقَدْ ذَکَرَ اللَّهَ وَ إِنْ قَلَّتْ صَلَاتُهُ وَ صِیَامُهُ وَ تِلَاوَتُهُ الْقُرْآنَ وَ مَنْ عَصَى اللَّهَ فَقَدْ نَسِیَ اللَّهَ وَ إِنْ کَثُرَتْ صَلَاتُهُ وَ صِیَامُهُ وَ تِلَاوَتُهُ الْقُرْآنَ.
رسول خدا (ص) فرمودند: کسی که خدا را اطاعت کند او در حقیقت به یاد خداست اگر چه نماز و روزه و تلاوت قرآن او کم باشد و کسی که خدا را معصیت کند در حقیقت خدا را فراموش کرده است اگرچه نماز و روزه و تلاوت قرآن او زیاد باشد.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٩٩، ح ٥٩١٤
عَنِ النَّبِیِّ ص قَالَ: لَا یَمُرُّ عَلَى الْمُؤْمِنِ سَاعَةٌ لَا یَذْکُرُ اللَّهَ فِیهَا إِلَّا کَانَتْ عَلَیْهِ حَسْرَةً.
رسول خدا (ص) فرمودند: بر مومن زمانی نمی گذرد که به یاد خدا نباشد مگر آنکه بر او حسرتی خواهد بود.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٨٨، ح ٥٨٧٧
حقیقت ذکر
مبدا ذکر
قَالَ عَلِیّ (علیه السلام): الذِّکْرُ لَیْسَ مِنْ مَرَاسِمِ اللِّسَانِ وَ لَا مِنْ مَنَاسِمِ الْفِکْرِ وَ لَکِنَّهُ أَوَّلٌ مِنَ الْمَذْکُورِ وَ ثَانٍ مِنَ الذَّاکِرِ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: یاد خدا نه از وظایف زبان است و نه از راه و رسمهاى اندیشه، بلکه نقطه آغاز آن، مذکور (خدا) است و در مرتبه دوّم، یاد کننده جاى دارد.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٨٨، ح ٣٦٠٣
عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّهُ کَانَ فِی غُزَاةٍ فَأَشْرَفُوا عَلَى وَادٍ فَجَعَلَ النَّاسُ یُهَلِّلُونَ وَ یُکَبِّرُونَ وَ یَرْفَعُونَ أَصْوَاتَهُمْ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ ارْبَعُوا عَلَى أَنْفُسِکُمْ أَمَا إِنَّکُمْ لَا تَدْعُونَ أَصَمَّ وَ لَا غَائِباً وَ إِنَّمَا تَدْعُونَ سَمِیعاً قَرِیباً مَعَکُمْ.
در جنگی، لشکر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همین که به سرزمینی رسیدند، با صدای بلند شروع کردند به تهلیل و تکبیر، حضرت فرمودند: ای مردم! صبر کنید، آگاه باشید که شما فرد ناشنوا یا غایبی را نمی خوانید، بلکه خدای شنوا و نزدیکی را می خوانید که با شماست.
وسائل الشیعة، ج ٧، ص ١٦٤، ح ٩٠١٨
ذکر هر یک از مراتب وجود انسان
عَنْ بَعْضِ الصَّادِقِینَ (ع) أَنَّهُ قَالَ: ذِکْرُ النَّفْسِ الْجَهْدُ وَ الْعَنَاءُ وَ ذِکْرُ الرُّوحِ الْخَوْفُ وَ الرَّجَاءُ وَ ذِکْرُ الْقَلْبِ الصِّدْقُ وَ الصَّفَاءُ وَ ذِکْرُ الْعَقْلِ التَّعْظِیمُ وَ الْحَیَاءُ وَ ذِکْرُ الْمَعْرِفَةِ التَّسْلِیمُ وَ الرِّضَاءُ وَ ذِکْرُ السِّرِّ الرُّؤْیَةُ وَ اللِّقَاءُ.
یکی از دو امام باقر یا امام صادق (ع) فرمودند: ذکر زبان، حمد و ثناست و ذکرِ نفس، سخت کوشى و تحمّل رنج؛ و ذکرِ روح، بیم و امید؛ و ذکرِ دل، صدق و صفاست و ذکرِ عقل، تعظیم و شرم؛ و ذکرِ معرفت، تسلیم و رضا؛ و ذکرِ باطن و درون، مشاهده و لقا.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٣٩٦، ح ٦١٧٧
عَنْ بَعْضِ الصَّادِقِینَ (ع) أَنَّهُ قَالَ: الذِّکْرُ مَقْسُومٌ عَلَى سَبْعَةِ أَعْضَاءٍ اللِّسَانِ وَ الرُّوحِ وَ النَّفْسِ وَ الْعَقْلِ وَ الْمَعْرِفَةِ وَ السِّرِّ وَ الْقَلْبِ وَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهَا یَحْتَاجُ إِلَى اسْتِقَامَةٍ فَاسْتِقَامَةُ اللِّسَانِ صِدْقُ الْإِقْرَارِ وَ اسْتِقَامَةُ الرُّوحِ صِدْقُ الِاسْتِغْفَارِ وَ اسْتِقَامَةُ الْقَلْبِ صِدْقُ الِاعْتِذَارِ وَ اسْتِقَامَةُ الْعَقْلِ صِدْقُ الِاعْتِبَارِ وَ اسْتِقَامَةُ الْمَعْرِفَةِ صِدْقُ الِافْتِخَارِ وَ اسْتِقَامَةُ السِّرِّ السُّرُورُ بِعَالَمِ الْأَسْرَارِ وَ ذِکْرُ اللِّسَانِ الْحَمْدُ وَ الثَّنَاءُ وَ ذِکْرُ النَّفْسِ الْجَهْدُ وَ الْعَنَاءُ وَ ذِکْرُ الرُّوحِ الْخَوْفُ وَ الرَّجَاءُ وَ ذِکْرُ الْقَلْبِ الصِّدْقُ وَ الصَّفَاءُ وَ ذِکْرُ الْعَقْلِ التَّعْظِیمُ وَ الْحَیَاءُ وَ ذِکْرُ الْمَعْرِفَةِ التَّسْلِیمُ وَ الرِّضَاءُ وَ ذِکْرُ السِّرِّ الرُّؤْیَةُ وَ اللِّقَاءُ.
یکی از دو امام باقر یا امام صادق (ع) فرمودند: ذکر، بر هفت عضو تقسیم شده استزبان و روح و نفس و عقل و شناخت و سرّ و قلب و هر کدام از آنها احتیاج به استقامت دارد، استقامت زبان، درستى اقرار است و استقامت روح درستى استغفار است و استقامت قلب درستى عذرخواهى است و استقامت عقل درستى عبرتگیرى است و استقامت شناخت درستى در سرافرازى است و استقامت سرّ، رسیدن به عالم اسرار است و استقامت قلب درستى یقین و شناخت خداوند است. ذکر زبان حمد و ثناست و ذکر نفس کوشش و زحمت کشیدن است و ذکر روح ترس و امید است و ذکر قلب صدق و صفاست و ذکر عقل تعظیم و حیاست و ذکر شناخت تسلیم و رضاست و ذکر سرّ، مشاهده ملاقات پروردگار است.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٣٩٦، ح ٦١٧٧
فراموش کردن خود
قَالَ عَلِیّ (علیه السلام): لَا تَذْکُرِ اللَّهَ سُبْحَانَهُ سَاهِیاً وَ لَا تَنْسَهُ لَاهِیاً وَ اذْکُرْهُ [ذِکْراً] کَامِلًا یُوَافِقُ فِیهِ قَلْبُکَ لِسَانَکَ وَ یُطَابِقُ إِضْمَارُکَ إِعْلَانَکَ وَ لَنْ تَذْکُرَهُ حَقِیقَةَ الذِّکْرِ حَتَّى تَنْسَى نَفْسَکَ فِی ذِکْرِکَ وَ تَفْقُدَهَا فِی أَمْرِکَ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: یاد مکن خداى سبحان را از روى بىخبرى و فراموشش نکن از روى بازیچه و بازى و به طور کامل او را یاد کن چنانچه دلت با زبان و درونت با برون همراه باشد و هرگز او را به صورت حقیقتى و واقعى یاد نخواهى کرد تا آنگاه که در هنگام ذکر و یاد او خود را فراموش کنى و نیابى او را در کار خود.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٨٨، ح ٣٦٢٨
ذکر قلبی
قَالَ عَلِیّ (علیه السلام): لَا تَذْکُرِ اللَّهَ سُبْحَانَهُ سَاهِیاً وَ لَا تَنْسَهُ لَاهِیاً وَ اذْکُرْهُ [ذِکْراً] کَامِلًا یُوَافِقُ فِیهِ قَلْبُکَ لِسَانَکَ وَ یُطَابِقُ إِضْمَارُکَ إِعْلَانَکَ وَ لَنْ تَذْکُرَهُ حَقِیقَةَ الذِّکْرِ حَتَّى تَنْسَى نَفْسَکَ فِی ذِکْرِکَ وَ تَفْقُدَهَا فِی أَمْرِکَ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: یاد مکن خداى سبحان را از روى بىخبرى و فراموشش نکن از روى بازیچه و بازى و به طور کامل او را یاد کن چنانچه دلت با زبان و درونت با برون همراه باشد و هرگز او را به صورت حقیقتى و واقعى یاد نخواهى کرد تا آن گاه که در هنگام ذکر و یاد او خود را فراموش کنى و نیابى او را در کار خود.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٨٨، ح ٣٦٢٨
قَالَ الصَّادِقُ ع مَنْ کَانَ ذَاکِراً لِلَّهِ تَعَالَى عَلَى الْحَقِیقَةِ فَهُوَ مُطِیعٌ وَ مَنْ کَانَ غَافِلًا عَنْهُ فَهُوَ عَاصٍ وَ الطَّاعَةُ عَلَامَةُ الْهِدَایَةِ وَ الْمَعْصِیَةُ عَلَامَةُ الضَّلَالَةِ وَ أَصْلُهُمَا مِنَ الذِّکْرِ وَ الْغَفْلَةِ فَاجْعَلْ قَلْبَکَ قِبْلَةً لِلِسَانِکَ لَا تُحَرِّکْهُ إِلَّا بِإِشَارَةِ الْقَلْبِ وَ مُوَافَقَةِ الْعَقْلِ وَ رِضَى الْإِیمَانِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى عَالِمٌ بِسِرِّکَ وَ جَهْرِکَ وَ کُنْ کَالنَّازِعِ رُوحُهُ أَوْ کَالْوَاقِفِ فِی الْعَرْضِ الْأَکْبَرِ غَیْرَ شَاغِلٍ نَفْسَکَ عَمَّا عَنَاکَ بِمَا کَلَّفَکَ بِهِ رَبُّکَ فِی أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ وَ وَعْدِهِ وَ وَعِیدِهِ وَ لَا تَشْغَلْهَا بِدُونِ مَا کَلَّفَ بِهِ رَبُّکَ وَ اغْسِلْ قَلْبَکَ بِمَاءِ الْحُزْنِ وَ الْخَوْفِ وَ اجْعَلْ ذِکْرَ اللَّهِ تَعَالَى مِنْ أَجْلِ ذِکْرِهِ تَعَالَى إِیَّاکَ فَإِنَّهُ ذَکَرَکَ وَ هُوَ غَنِیٌّ عَنْکَ فَذِکْرُهُ لَکَ أَجَلُّ وَ أَشْهَى وَ أَثْنَى وَ أَتَمُّ مِنْ ذِکْرِکَ لَهُ وَ أَسْبَقُ وَ مَعْرِفَتُکَ بِذِکْرِهِ لَکَ تُورِثُکَ الْخُضُوعَ وَ الِاسْتِحْیَاءَ وَ الِانْکِسَارَ وَ یَتَوَلَّدُ مِنْ ذَلِکَ رُؤْیَةُ کَرَمِهِ وَ فَضْلِهِ السَّابِقِ وَ تَصْغُرُ عِنْدَ ذَلِکَ طَاعَتُکَ وَ إِنْ کَثُرَتْ فِی جَنْبِ مِنَّتِهِ وَ تَخْلُصُ لِوَجْهِهِ وَ رُؤْیَتُکَ ذِکْرَکَ لَهُ تُورِثُکَ الرِّیَاءَ وَ الْعُجْبَ وَ السَّفَهَ وَ الْغِلْظَةَ فِی خَلْقِهِ وَ اسْتِکْثَارَ الطَّاعَةِ وَ نِسْیَانَ فَضْلِهِ وَ کَرَمِهِ وَ لَا تَزْدَادُ بِذَلِکَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى إِلَّا بُعْداً وَ لَا تَسْتَجْلِبُ بِهِ عَلَى معنى [مُضِیِ] الْأَیَّامِ إِلَّا وَحْشَةً وَ الذِّکْرُ ذِکْرَانِ ذِکْرٌ خَالِصٌ بِمُوَافَقَةِ الْقَلْبِ وَ ذِکْرٌ صَارِفٌ لَکَ بِنَفْیِ ذِکْرِ غَیْرِهِ کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَنَا لَا أُحْصِی ثَنَاءً عَلَیْکَ أَنْتَ کَمَا أَثْنَیْتَ عَلَى نَفْسِکَ فَرَسُولُ اللَّهِ ص لَمْ یَجْعَلْ لِذِکْرِ اللَّهِ تَعَالَى مِقْدَاراً عِنْدَ عِلْمِهِ بِحَقِیقَةِ سَابِقَةِ ذِکْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ قَبْلِ ذِکْرِهِ لَهُ وَ مَنْ دُونَهُ أَوْلَى فَمَنْ أَرَادَ أَنْ یَذْکُرَ اللَّهَ تَعَالَى فَلْیَعْلَمْ أَنَّهُ مَا لَمْ یَذْکُرِ اللَّهُ الْعَبْدَ بِالتَّوْفِیقِ لِذِکْرِهِ لَا یَقْدِرُ الْعَبْدُ عَلَى ذِکْرِه
حضرت صادق (ع) فرمود: کسى که حقیقتا (از صمیم قلب) در یاد خدا باشد؛ او بنده مطیع خداست؛ و هر که از خدا غافل باشد او بنده عاصى است و اطاعت خدا علامت هدایت پیدا کردن و معصیت نشانه گمراهى است و اصل و ریشه آنها (اطاعت و معصیت) ذکر و غفلت است. پس قلب خود را قبله زبان قرار بده، بىاشارت قلب و موافقت عقل و رضایت ایمان زبان خود را حرکت مده. متوجه باش که خداوند به ظاهر و باطن تو مطلع است و مانند کسى باش که در حالت نزع روح و احتضار است و یا کسى که در عرصه محشر براى عرض اعمال حاضر شده است و از آنچه خداوند متعال تو را تکلیف فرموده است از اوامر و نواهى و وعد و وعید، اعراض مکن و به غیر تکالیف خود مشغول مباش؛ و قلب خود را به آب خوف و حزن غسل بده.
و قرار بده ذکر خداوند متعال را به خاطر این که او تو را یاد مى‌کند، زیرا او تو را یاد کرده و مى‌کند در حالى که از تو بىنیاز است، پس ذکر کردن او تو را مهمتر و بالاتر و تمامتر و روشنتر و هم سابقتر است از ذکر تو او را؛ و معرفت پیدا کردن تو به اینکه او تو را ذکر کرده است، موجب خضوع و حیاء و تواضع و انکسار تو است و از این معرفت دیدن فضل و کرم سابق او حاصل مىشود؛ و هم عبادتهاى تو در این هنگام کوچک و کم مىشود در مقابل احسان و کرم او اگر چه طاعت تو بیشتر باشد و باز اعمال تو براى او خالص مىشود؛ اما رؤیت و توجه تو به ذکر پروردگار متعال، پس موجب خود بینى و خود نمایى و سفاهت و درشتخویى با مردم و زیاد شمردن عبادت خود و فراموش کردن فضل و احسان او است و این معنى زیاد نکرده و نتیجه نمىدهد مگر دورى از حق را و تحصیل نکرده و بدست نمىآورى به مرور ایام مگر وحشت و اضطراب خاطر را.
و ذکر بر دو قسم است: ذکر خالص پروردگار متعال که به موافقت قلب صورت مىگیرد و ذکرى که نشانه نفى ذکرى که از غیر خدا واقع مىشود باشد، چنان که رسول اکرم فرمود: من نمىتوانم تو را ثنا گویم به آن طورى که تو خودت را ثنا گفتهاى. پس پیغمبر خدا براى ذکر خالص خود ارزش و قیمتى قائل نشد، در مقابل ذکرى که از جانب خود خدا در سابق صورت گرفته است و البته رسول اکرم به حقیقت آن ذکر پیش از اینکه خودش ذکر خدا گوید مطلع و عالم بوده است. پس در جایى که پیغمبر خدا ذکر خود را نفى کرده و ذکر را که از جانب خدا بوده است اثبات مى‌کند، دیگران به این معنى اولویت دارند؛ و باید شخص ذاکر به این نکته هم متوجه باشد که تا پروردگار متعالبنده خود را متذکر نشده است به وسیله توفیق دادن او، هرگز بندهاى نخواهد توانست مشغول ذکر خدا گشته و او را ذکر گوید.
مصباح الشریعة، ص ٥٥ (الباب الرابع و العشرون فی الذکر)
تقوی و ایمان
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع: فِی صِفَةِ الْمُتَّقِینَ أَوِ الْمُؤْمِنِینَ إِنْ کَانَ فِی الْغَافِلِینَ کُتِبَ مِنَ الذَّاکِرِینَ وَ إِنْ کَانَ فِی الذَّاکِرِینَ لَمْ یُکْتَبْ مِنَ الْغَافِلِینَ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: از ویژگیهای متقین یا مومنین این است که اگر در میان غافلان باشد از ذاکرین نوشته شود و اگر در میان ذاکرین باشد از غافلین نوشته نشود.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٣٠٠، ح ٥٩١٨
یاد خدا هنگام گناه
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مَا ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُ بِشَیْءٍ أَشَدَّ عَلَیْهِ مِنْ خِصَالٍ ثَلَاثٍ یُحْرَمُهَا قِیلَ وَ مَا هِیَ قَالَ الْمُؤَاسَاةُ فِی ذَاتِ یَدِهِ وَ الْإِنْصَافُ مِنْ نَفْسِهِ وَ ذِکْرُ اللَّهِ کَثِیراً أَمَا إِنِّی لَا أَقُولُ لَکُمْ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَکِنْ ذِکْرُ اللَّهِ عِنْدَ مَا أَحَلَّ لَهُ وَ عِنْدَ مَا حَرَّمَ عَلَیْهِ.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: هیچ گرفتارى بر مؤمن دشوارتر از این نیست که از سه خصلت محروم گردد. شخصى عرض کرد آنها چیستند؟ فرمود: کمک کردن و اظهار همدردى (با برادران مؤمن خود) از مالى که در اختیار دارد، انصاف، دریغ نکردن از حقگوئى اگر چه به زیانش باشد و بسیارى یاد خدا؛ آگاه باشید من به شما نمى‌گویم که ذکر خدا فقط گفتن «سبحان اللّٰه و الحمد للّٰه و لا اله الاّ اللّٰه و اللّٰه اکبر» است بلکه اگر به چیزى رسد که برایش حلال شده و یا بر او حرام گشته خدا را یاد آورد.
معانی الأخبار، ص ١٩٢، ح ١
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: مِنْ أَشَدِّ مَا عَمِلَ الْعِبَادُ إِنْصَافُ الْمَرْءِ مِنْ نَفْسِهِ وَ مُؤَاسَاةُ الْمَرْءِ أَخَاهُ وَ ذِکْرُ اللَّهِ عَلَى کُلِّ حَالٍ قَالَ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ وَ مَا وَجْهُ ذِکْرِ اللَّهِ عَلَى کُلِّ حَالٍ قَالَ یَذْکُرُ اللَّهَ عِنْدَ الْمَعْصِیَةِ یَهُمُّ بِهَا فَیَحُولُ ذِکْرُ اللَّهِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ تِلْکَ الْمَعْصِیَةِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ. (الاعراف ٢٠١)
امام باقر علیه السّلام فرمود: از دشوارترین مواردى که بندگان باید عمل کنند انصاف داشتن شخص است و همدردى مرد است با برادر (مؤمن) خود و در همه حال به یاد خدا بودن. عرض کردم: خدا تو را خیر بدهد واقعیت ذکر خدا در هر حال چیست؟ فرمود: هنگام ارتکاب معصیت بیاد خدا مى‌افتد و اگر نزدیک است به آن آلوده شود ذکر خدا میان او و معصیت حایل مى‌گردد و این است فرموده خدا: البتّه آنان که از شرک و معاصى پرهیز کرده‌اند، چون برسد به ایشان وسوسه و مکرى از شیطان، یاد کنند خدا را پس ایشان راه صواب را بینند.
معانی الأخبار، ص ١٩٢، ح ٢
عَنِ الْحُسَیْنِ الْبَزَّازِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَ لَا أُحَدِّثُکَ بِأَشَدِّ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى خَلْقِهِ قُلْتُ بَلَى قَالَ إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِکَ وَ مُؤَاسَاتُکَ لِأَخِیکَ وَ ذِکْرُ اللَّهِ فِی کُلِّ مَوْطِنٍ أَمَا إِنِّی لَا أَقُولُ- سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ اللَّهُ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ إِنْ کَانَ هَذَا مِنْ ذَاکَ وَ لَکِنْ ذِکْرُ اللَّهِ فِی کُلِّ مَوْطِنٍ إِذَا هَجَمْتَ عَلَى طَاعَةٍ أَوْ مَعْصِیَةٍ.
حسین بزّاز گوید: امام صادق علیه السّلام بمن فرمود: آیا نمى‌خواهى تو را آگاه سازم از دشوارترین واجباتى که خداوند بر آفریدگانش لازم شمرده؟ عرض کردم: آرى (مایلم)، فرمود: حق دادن به مردم از خودت و همدردى با برادرت و یاد کردن خدا در هر جا. امّا توجّه داشته باش! من نمى‌گویم که ذکر خدا فقط گفتن «سبحان اللّٰه و الحمد للّٰه و لا اله الاّ اللّٰه و اللّٰه اکبر» است، گرچه آنهم ذکر خداست، اما مقصود از آن یاد خداست در هر جا و هر گاه که به اطاعتى یا نافرمانى از او، روى آورى.
معانی الأخبار، ص ١٩٢، ح ٣
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع: الذِّکْرُ ذِکْرَانِ ذِکْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْمُصِیبَةِ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ ذِکْرُ اللَّهِ عِنْدَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْکَ فَیَکُونُ حَاجِزاً.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: یاد خدا دو نوع است یاد خدا به هنگام مصیبت و برتر از آن یاد خداست در برابر آنچه که بر تو حرام کرده تا مانع تو باشد.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٩٢، ح ٥٨٩٠
اطاعت خدا
عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص قَالَ: مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ فَقَدْ ذَکَرَ اللَّهَ وَ إِنْ قَلَّتْ صَلَاتُهُ وَ صِیَامُهُ وَ تِلَاوَتُهُ الْقُرْآنَ وَ مَنْ عَصَى اللَّهَ فَقَدْ نَسِیَ اللَّهَ وَ إِنْ کَثُرَتْ صَلَاتُهُ وَ صِیَامُهُ وَ تِلَاوَتُهُ الْقُرْآنَ.
رسول خدا (ص) فرمودند: کسی که خدا را اطاعت کند او در حقیقت به یاد خداست اگر چه نماز و روزه و تلاوت قرآن او کم باشد و کسی که خدا را معصیت کند در حقیقت خدا را فراموش کرده است اگرچه نماز و روزه و تلاوت قرآن او زیاد باشد.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٩٩، ح ٥٩١٤
مشتاق خدا بودن
قَالَ عَلِی بْنِ موسی الرِّضَا (علیه السلام): مَنْ ذَکَرَ اللَّهَ وَ لَمْ یَسْتَبِقْ إِلَى لِقَائِهِ فَقَدِ اسْتَهَزَأَ بِنَفْسِهِ.
امام رضا (علیه السلام) فرمودند: هرکه خدا را یاد کند اما به دیدار او شتاب (شوق) نشان ندهد، خود را ریشخند کرده است.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٧٥، ص ٣٥٦، ح ١١
با شکوه بودن خدا
قَالَ رَسُولُ اللَّه (ص): یَا أَبَا ذَرٍّ لِیَعْظُمْ جَلَالُ اللَّهِ فِی صَدْرِکَ فَلَا تَذْکُرْهُ کَمَا یَذْکُرُهُ الْجَاهِلُ عِنْدَ الْکَلْبِ اللَّهُمَّ اخْزِهِ وَ عِنْدَ الْخِنْزِیرِ اللَّهُمَّ اخْزِه.
رسول خدا (ص) فرمودند: اى ابوذر! باید خداوند در دل تو با شکوه و جلال باشد، پس او را چنان یاد مکن که نادان یاد مى کند و [تنها] هنگام دیدن سگ یا خوک مى گوید: خدایا! خوارش کن.
مجموعة ورام (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر)، ج ٢، ص ٥٨
قَالَ عَلِیُّ بْنِ الْحُسَیْن (علیه السلام): إِلَهِی لَوْ لَا الْوَاجِبُ مِنْ قَبُولِ أَمْرِکَ لَنَزَّهْتُکَ مِنْ ذِکْرِی إِیَّاکَ عَلَى أَنَّ ذِکْرِی لَکَ بِقَدَرِی لَا بِقَدَرِکَ، وَ مَا عَسَى أَنْ یَبْلُغَ مِقْدَارِی حَتَّى أُجْعَلَ مَحَلًّا لِتَقْدِیسِکَ، وَ مِنْ أَعْظَمِ النِّعَمِ عَلَیْنَا جَرْیَانُ ذِکْرِکَ عَلَى أَلْسِنَتِنَا، وَ إِذْنُکَ لَنَا بِدُعَائِکَ وَ تَنْزِیهِکَ وَ تَسْبِیحِکَ، إِلَهِی فَأَلْهِمْنَا ذِکْرَکَ فِی الْخَلَاءِ وَ الْمَلَاءِ وَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ، وَ الْإِعْلَانِ وَ الْإِسْرَارِ، وَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ، وَ آنِسْنَا بِالذِّکْرِ الْخَفِیِّ وَ اسْتَعْمِلْنَا بِالْعَمَلِ الزَّکِیِّ وَ السَّعْیِ الْمَرْضِیِّ، وَ جَازِنَا بِالْمِیزَانِ الْوَفِیِّ، إِلَهِی بِکَ هَامَتِ الْقُلُوبُ الْوَالِهَةُ، وَ عَلَى مَعْرِفَتِکَ جُمِعَتِ الْعُقُولُ الْمُتَبَایِنَةُ، فَلَا تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ إِلَّا بِذِکْرَاکَ، وَ لَا تَسْکُنُ النُّفُوسُ إِلَّا عِنْدَ رُؤْیَاکَ، أَنْتَ الْمُسَبِّحُ فِی کُلِّ مَکَانٍ، وَ الْمَعْبُودُ فِی کُلِّ زَمَانٍ، وَ الْمَوْجُودُ فِی کُلِّ أَوَانٍ، وَ الْمَدْعُوُّ بِکُلِّ لِسَانٍ، وَ الْمُعَظَّمُ فِی کُلِّ جَنَانٍ، وَ أَسْتَغْفِرُکَ مِنْ کُلِّ لَذَّةٍ بِغَیْرِ ذِکْرِکَ، وَ مِنْ کُلِّ رَاحَةٍ بِغَیْرِ أُنْسِکَ، وَ مِنْ کُلِّ سُرُورٍ بِغَیْرِ قُرْبِکَ، وَ مِنْ کُلِّ شُغُلٍ بِغَیْرِ طَاعَتِکَ، إِلَهِی أَنْتَ قُلْتَ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا، وَ قُلْتَ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ: فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ، فَأَمَرْتَنَا بِذِکْرِکَ وَ وَعَدْتَنَا عَلَیْهِ أَنْ تُذَکِّرَنَا تَشْرِیفاً لَنَا وَ تَفْخِیماً وَ إِعْظَاماً، وَ هَا نَحْنُ ذَاکِرُوکَ کَمَا أَمَرْتَنَا فَأَنْجِزْ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا، یَا ذَاکِرَ الذَّاکِرِینَ وَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
امام سجاد (علیه السلام) در مناجات الذاکرین فرمودند: خدایا اگر پذیرش فرمانت بر من واجب نبود هر آینه پاک نگاه میداشتمت از اینکه ذکر تو گویم، چه ذکر من تو را به اندازه کاستى من است نه برازنده کمال تو، شأن و اندازه من چقدر میتواند بالا رود تا ظرف تقدیس تو قرار گیرم؟ از بزرگ ترین نعمتها بر ما جارى شدن ذکر تو بر زبان ماست و اجازه ات به ماست که تو را بخوانیم و تنزیه و تسبیح گوییم، خدایا پس ذکرت را به ما الهام کن در نهان و آشکار و شب و روز و پیدا و پنهان و در خوشى و ناخوشى و ما را به ذکر پنهان مأنوس فرما و به عمل پاکیزه و کوشش پسندیده بکار گیر و به میزان کامل پاداشمان ده، خدایا دلهاى عاشق شیفته تواند و خردهاى جداى از هم بر معرفتت گرد آمده اند، بدین خاطر دلها آرام نگیرند جز به یاد تو و جانها جز به هنگام مشاهده ات راحتى نیابند، تو تنزیه شده اى، در هرجا و پرستیده گشته اى در هرگاه و در همواره روزگار بوده اى و به هر زبان خوانده شده اى و در هر دلى بزرگداشت شده اى از هر لذّتى به جز ذکر تو و از هر آسایشی جز همدمى با تو و از هر شادمانى به غیر قرب تو و از هر شغلى جز طاعت تو پوزش مى جویم، تو گفتی و گفتارت حق است که: اى کسانى که ایمان آورده اید خدا را بسیار یاد کنید و در بامداد و شامگاه او را تسبیح گویید و تو گفتى و گفتارت حق است: مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم ما را به یاد کردنت فرمان دادى و وعده فرمودى که تو نیز از روى شرافت و عزّت و کرامت بخشیدن به ما، ما را یاد کنى، اکنون برابر با فرمانت تو را یاد می کنیم، پس تو نیز به وعده ات وفا کن، اى یادآور یادکنندگان و اى مهربان ترین مهربانان.
زاد المعاد (مفتاح الجنان)، ص ٤١٥
