احادیث ذکر - بخش ٤
موضوعات بخش ٤
مصادیق ذکر: ائمه (ع)- ذکرهای خاص- ذکر کثیر- ذکر پنهانی- حمد خدا- استغفار- قرآن- انجام طاعات، ترک گناه - شنیدن ذکر
موانع ذکر: قساوت قلب- نگاه- پیروی از شهوات- یاد مردم- تنبلی- دنیا- پرخورى - سستى اراده - مستی قدرت- شیطان-
کلمه «ذکر» در فهرست کتابهای برگزیده بررسی شد.
کتابهای برگزیده عبارتند از: الکافی (ط - الإسلامیة)، تحف العقول، من لا یحضره الفقیه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، عیون أخبار الرضا علیه السلام، نهج البلاغة (للصبحی صالح)، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، وسائل الشیعة، بحار الانوار، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل.
مصادیق ذکر
ائمه (ع)
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ فَرَسُولُ اللَّهِ ص الذِّکْرُ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ ع الْمَسْئُولُونَ وَ هُمْ أَهْلُ الذِّکْرِ.
امام صادق (علیه السلام) درباره آیه (٤٤ سوره زخرف) فرمودند: رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله ذکر است و اهل بیتش علیهم السلام پرسششوندگان و اهل ذکر باشند.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ١، ص ٢١١، ح ٤
قَالَ الْبَاقِرُ (علیه السلام): إِنَّ ذِکْرَنَا مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ ذِکْرِ عَدُوِّنَا مِنْ ذِکْرِ الشَّیْطَانِ.
امام باقر (علیه السلام) فرمودند: همانا ذکر ما ذکر خدا است و ذکر دشمن ما ذکر شیطان است.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٤٩٦، ح ٢
ذکرهای خاص
قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع مَنْ أَرَادَ أَنْ یَکْتَالَ بِالْمِکْیَالِ الْأَوْفَى فَلْیَقُلْ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَقُومَ مِنْ مَجْلِسِهِ- سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.
امام باقر (علیه السلام) فرمودند: هر که خواهد به پیمانه تمام مزد برد (و بکاملترین وجهى بىکم و کاست از خدا ثواب دریافت کند) باید هنگامى که میخواهد از جاى خود برخیزد بگوید: «سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ، وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ».
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٤٩٦، ح ٣
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: جَاءَ الْفُقَرَاءُ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ الْأَغْنِیَاءَ لَهُمْ مَا یُعْتِقُونَ وَ لَیْسَ لَنَا وَ لَهُمْ مَا یَحُجُّونَ وَ لَیْسَ لَنَا وَ لَهُمْ مَا یَتَصَدَّقُونَ وَ لَیْسَ لَنَا وَ لَهُمْ مَا یُجَاهِدُونَ وَ لَیْسَ لَنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ کَبَّرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مِائَةَ مَرَّةٍ کَانَ أَفْضَلَ مِنْ عِتْقِ مِائَةِ رَقَبَةٍ وَ مَنْ سَبَّحَ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ کَانَ أَفْضَلَ مِنْ سِیَاقِ مِائَةِ بَدَنَةٍ وَ مَنْ حَمِدَ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ کَانَ أَفْضَلَ مِنْ حُمْلَانِ مِائَةِ فَرَسٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِسُرُجِهَا وَ لُجُمِهَا وَ رُکُبِهَا وَ مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مِائَةَ مَرَّةٍ کَانَ أَفْضَلَ النَّاسِ عَمَلًا ذَلِکَ الْیَوْمَ إِلَّا مَنْ زَادَ قَالَ فَبَلَغَ ذَلِکَ الْأَغْنِیَاءَ فَصَنَعُوهُ قَالَ فَعَادَ الْفُقَرَاءُ إِلَى النَّبِیِّ ص فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ بَلَغَ الْأَغْنِیَاءَ مَا قُلْتَ فَصَنَعُوهُ فَقَالَ- رَسُولُ اللَّهِ ص ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ*.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: فقراء و مستمندان خدمت رسول خدا (ص) آمدند و عرض کردند: اى رسول خدا، همانا اغنیاء و توانگران (آن اندازه مال) دارند که بنده آزاد کنند و ما نداریم؟ (و همچنین) دارند که حج کنند و ما نداریم و (نیز) دارند چیزى که صدقه دهند و ما نداریم (و هم) دارند که چیزى بدان جهاد کنند و ما نداریم (و در نتیجه ما بواسطه ندارى از ثواب این اعمال محروم و بىبهره هستیم؟) پس رسول خدا (ص) (در پاسخشان) فرمود: هر که صد بار «اللَّه اکبر» بگوید بهتر است از آزاد کردن صد بنده و هر که صد بار «سبحان اللَّه» بگوید بهتر است از راندن صد شتر (براى قربانى کردن در حج) و هر که خدا را صد بار حمد گوید بهتر است از فرستادن صد اسب با زین و لجام و سوار آن در راه خدا (براى جهاد) و هر که صد بار بگوید: «لا اله الا اللَّه» در آن روز از نظر عمل بهترین مردم است مگر (از) کسى که زیادتر گفته باشد، (حضرت صادق علیه السّلام) فرمود: این خبر بگوش اغنیاء رسید آنها (آنچه پیغمبر (ص) فرموده بود) بکار بستند، فرمود: پس فقراء دوباره نزد رسول خدا (ص) بازگشتند و عرض کردند: اى رسول خدا آنچه فرمودید بگوش اغنیاء رسید و آنان (نیز) آن را بکار بستند (و اکنون هر دو ثواب را دریافت کنند؟) فرمود: این فضل خدا است بهر که خواهد دهد.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٥، ح ١
عَنْ أَحَدِهِمَا أَبَا جَعْفَرٍ او أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: أَکْثِرُوا مِنَ التَّهْلِیلِ وَ التَّکْبِیرِ فَإِنَّهُ لَیْسَ شَیْءٌ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ التَّهْلِیلِ وَ التَّکْبِیرِ.
یکی از دو امام باقر یا امام صادق (ع) فرمودند: «لا اله الا اللَّه» و «اللَّه اکبر» بسیار بگوئید، زیرا چیزى نزد خداى عز و جل محبوبتر از گفتن لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر نیست.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٦، ح ٢
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع التَّسْبِیحُ نِصْفُ الْمِیزَانِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ یَمْلَأُ الْمِیزَانَ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ یَمْلَأُ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ.
امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: «سبحان اللَّه» گفتن نیمى از میزان اعمال است (که نیم آن را پر کند) و «الحمد للَّه» همه میزان را پر کند و «اللَّه اکبر» میان آسمان زمین را پر کند.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٦، ح ٣
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ ص بِرَجُلٍ یَغْرِسُ غَرْساً فِی حَائِطٍ لَهُ فَوَقَفَ لَهُ وَ قَالَ أَ لَا أَدُلُّکَ عَلَى غَرْسٍ أَثْبَتَ أَصْلًا وَ أَسْرَعَ إِینَاعاً وَ أَطْیَبَ ثَمَراً وَ أَبْقَى قَالَ بَلَى فَدُلَّنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ إِذَا أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَیْتَ فَقُلْ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّ لَکَ إِنْ قُلْتَهُ بِکُلِّ تَسْبِیحَةٍ عَشْرَ شَجَرَاتٍ فِی الْجَنَّةِ مِنْ أَنْوَاعِ الْفَاکِهَةِ وَ هُنَّ مِنَ الْبَاقِیَاتِ الصَّالِحَاتِ قَالَ فَقَالَ الرَّجُلُ فَإِنِّی أُشْهِدُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَّ حَائِطِی هَذَا صَدَقَةٌ مَقْبُوضَةٌ عَلَى فُقَرَاءِ الْمُسْلِمِینَ أَهْلِ الصَّدَقَةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آیَاتٍ مِنَ الْقُرْآنِ- فَأَمَّا مَنْ أَعْطى وَ اتَّقى وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرى (اللیل: ٥- ٨)
حضرت باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا (ص) بمردى گذر کرد که در باغش درخت میکاشتپس آن حضرت (ص) نزدش ایستاد و فرمود: تو را راهنمائى نکنم برگشت درختى که ریشهاش پا برجاتر و میوههایش زودرستر و بهتر و پایندهتر باشد؟ عرض کرد: چرا مرا رهنمائى فرما اى رسول خدا، فرمود: چون بامداد کنى و شام کنى بگو: «سبحان اللَّه و الحمد اللَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر» زیرا اگر آن را بگوئى بشماره هر تسبیحهاى (یعنى هر یک مرتبه) ده درخت در بهشت دارى (که هر درختى از آنها یکنوع) از انواع میوهها (میدهد) و آنها از کارهاى شایسته و پاینده است. امام محمد باقر علیه السلام فرمود: پس آن مرد گفت: پس من شما را گواه گرفتم که این باغ من صدقه قبض شده و وقف است بر فقراى از مسلمانان که مستحق صدقه باشند، پس خداى عز و جل آیاتى از قرآن را نازل کرد: «پس اما آنکه بخشید و پرهیزکارى کرد و تصدیق به نکوکارى کرد، زود است که راهنمویش بسوى گشایش شویم» (سوره لیل آیههاى ٥- ٦- ٧)
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٦، ح ٤
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص خَیْرُ الْعِبَادَةِ قَوْلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ.
رسول خدا (ص) فرمود: بهترین عبادت گفتن: لا اله الا اللَّه است.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٦، ح ٥
ذکر کثیر
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَا مِنْ شَیْءٍ إِلَّا وَ لَهُ حَدٌّ یَنْتَهِی إِلَیْهِ إِلَّا الذِّکْرَ فَلَیْسَ لَهُ حَدٌّ یَنْتَهِی إِلَیْهِ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْفَرَائِضَ فَمَنْ أَدَّاهُنَّ فَهُوَ حَدُّهُنَّ وَ شَهْرَ رَمَضَانَ فَمَنْ صَامَهُ فَهُوَ حَدُّهُ وَ الْحَجَّ فَمَنْ حَجَّ فَهُوَ حَدُّهُ إِلَّا الذِّکْرَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَرْضَ مِنْهُ بِالْقَلِیلِ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ حَدّاً یَنْتَهِی إِلَیْهِ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا (الأحزاب: ٤٢) فَقَالَ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ حَدّاً یَنْتَهِی إِلَیْهِ قَالَ وَ کَانَ أَبِی ع کَثِیرَ الذِّکْرِ لَقَدْ کُنْتُ أَمْشِی مَعَهُ وَ إِنَّهُ لَیَذْکُرُ اللَّهَ وَ آکُلُ مَعَهُ الطَّعَامَ وَ إِنَّهُ لَیَذْکُرُ اللَّهَ وَ لَقَدْ کَانَ یُحَدِّثُ الْقَوْمَ وَ مَا یَشْغَلُهُ ذَلِکَ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ کُنْتُ أَرَى لِسَانَهُ لَازِقاً بِحَنَکِهِ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ کَانَ یَجْمَعُنَا فَیَأْمُرُنَا بِالذِّکْرِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ وَ یَأْمُرُ بِالْقِرَاءَةِ مَنْ کَانَ یَقْرَأُ مِنَّا وَ مَنْ کَانَ لَا یَقْرَأُ مِنَّا أَمَرَهُ بِالذِّکْرِ وَ الْبَیْتُ الَّذِی یُقْرَأُ فِیهِ الْقُرْآنُ وَ یُذْکَرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ تَکْثُرُ بَرَکَتُهُ وَ تَحْضُرُهُ الْمَلَائِکَةُ وَ تَهْجُرُهُ الشَّیَاطِینُ وَ یُضِیءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ کَمَا یُضِیءُ الْکَوْکَبُ الدُّرِّیُّ لِأَهْلِ الْأَرْضِ وَ الْبَیْتُ الَّذِی لَا یُقْرَأُ فِیهِ الْقُرْآنُ وَ لَا یُذْکَرُ اللَّهُ فِیهِ تَقِلُّ بَرَکَتُهُ وَ تَهْجُرُهُ الْمَلَائِکَةُ وَ تَحْضُرُهُ الشَّیَاطِینُ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِخَیْرِ أَعْمَالِکُمْ لَکُمْ أَرْفَعِهَا فِی دَرَجَاتِکُمْ وَ أَزْکَاهَا عِنْدَ مَلِیکِکُمْ وَ خَیْرٍ لَکُمْ مِنَ الدِّینَارِ وَ الدِّرْهَمِ وَ خَیْرٍ لَکُمْ مِنْ أَنْ تَلْقَوْا عَدُوَّکُمْ فَتَقْتُلُوهُمْ وَ یَقْتُلُوکُمْ فَقَالُوا بَلَى فَقَالَ ذِکْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَثِیراً ثُمَّ قَالَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِیِّ ص فَقَالَ مَنْ خَیْرُ أَهْلِ الْمَسْجِدِ فَقَالَ أَکْثَرُهُمْ لِلَّهِ ذِکْراً وَ قَالَ- رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ أُعْطِیَ لِسَاناً ذَاکِراً فَقَدْ أُعْطِیَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ قَالَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَى- وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ (المدّثّر: ٦) قَالَ لَا تَسْتَکْثِرْ مَا عَمِلْتَ مِنْ خَیْرٍ لِلَّهِ.
حضرت صادق علیه السلام فرمود: هیچ چیز نیست جز آنکه براى آن حدى (و اندازهاى) است کهبدان پایان پذیرد مگر ذکر که حدى ندارد تا پایان پذیرد، خداى عز و جل فرائض را واجب کرده و هر که آنها را بجاى آورد همان حد و انتهاى آنها است و ماه رمضانست پس هر که آن را روزه دارد همان حد آن است و حج (واجب است) و هر که حج کرد بپایان رسانده، مگر همان ذکر که براستى خداى عز و جل باندک آن راضى نشده و انتها و حدى براى آن قرار نداده که بدان پایان یابد، سپس این آیه را تلاوت فرمود: «اى آنان که ایمان آوردید یاد کنید خدا را بسیار و تسبیحش گوئید بامدادان و شامگاهان» (سوره احزاب آیه ٤١- ٤٢) پس فرمود: خداى عز و جل براى آن حدى که بدان پایان پذیرد قرار نداده است. فرمود: و پدرم فراوان ذکر خدا میکرد، (گاهى) من بهمراه او میرفتم و او ذکر خدا میکرد، با او غذا میخوردم او ذکر خدا میکرد و (گاهى) با مردم گفتگو میکرد ولى آن از ذکر خدا بازش نمیداشت و من میدیدم زبانش را که چسبیده بکامش بود و میگفت: «لا اله الا اللَّه» و پیوسته ما را انجمن میکرد و ما را بذکر خدا فرمان میداد تا آفتاب بزند و هر کدام ما که خواندن (قرآن) میدانستیم دستور بخواندن میداد و هر کدام نمیدانست باو دستور ذکر میفرمود.
در هر خانهاى که قرآن خوانده شود و ذکر خداى عز و جل شود برکت آن خانه زیاد گردد و فرشتگان در آن خانه آیند و شیاطین از آن دورى کنند و براى اهل آسمان بدرخشد چنانچه ستاره فروزان براى اهل زمین میدرخشد و (اما) خانهاى که در آن قرآن خوانده نشود و خدا در آن خانه ذکر نشود برکتش کم شود و فرشتگان از آن دورى کنند و شیاطین در آن خانه درآیند.
و بتحقیق رسول خدا (ص) فرموده: آیا شما را آگاه نکنم به بهترین کارهایتان که در درجات شمااز همه کارها بالاتر و نزد خداوند از همه پاکتر و پاکیزهتر است و براى شما از دینار (طلا) و درهم (نقره) بهتر و از اینکه با دشمن خودتان برخورد کنید (و جهاد کنید) و شما آنها را بکشید و آنها شما را بکشند خوبتر است؟ عرض کردند: چرا، فرمود: آن بسیار ذکر خدا کردنست، سپس فرمود: مردى خدمت پیغمبر (ص) فرمود: هر که زبانى گویاى بذکر خدا باو داده شده است خیر دنیا و آخرت باو داده شده و درباره گفتار خداى تعالى: «و منت منه که فزونىجوئى» (سوره مدثر آیه ٦) فرمود، (یعنى) آنچه کار خیر براى خدا کردى آن را بیش مشمار.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٤٩٨، ح ١
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ ذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً کُتِبَتْ لَهُ بَرَاءَتَانِ بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ وَ بَرَاءَةٌ مِنَ النِّفَاقِ.
و نیز آن حضرت علیه السلام فرمود: رسول خدا (ص) فرموده: هر که ذکر خداى عز و جل را بسیار کند خداوند او را دوست دارد و هر که ذکر خدا را بسیار کند براى او دو براءت (یعنى منشور آزادى) نوشته شود، یکى براءت از دوزخ و دیگرى براءت از نفاق (و دوروئى)
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٤٩٩، ح ٣
عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع قَالَ: أَرْبَعٌ لَا تَصِیرُ إِلَّا لِلْعُجْبِ طُولُ الصَّمْتِ إِلَّا مِنْ خَیْرٍ وَ قِلَّةُ الشَّیْءِ وَ التَّوَاضُعُ وَ ذِکْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَثِیراً فَإِنَّهُ مَنْ ذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ وَ بَرَاءَةً مِنَ النِّفَاقِ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: چهار چیز است که تغییر نمی دهد مگر عُجب را؛ طول سکوت مگر برای خیر و کمی مال و تواضع و بسیاری یاد خدای عزوجل. همانا کسی که بسیار یاد کند خدا را خداوند می نویسد برای او رهایی از آتش و رهایی از نفاق.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٩٠، ح ٥٨٨٥
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: تَسْبِیحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ ع- مِنَ الذِّکْرِ الْکَثِیرِ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً.
حضرت صادق علیه السلام فرمود: تسبیح فاطمه زهرا علیهما السلام از جمله ذکر بسیارى است که خداى عز و جل فرموده است: «خدا را یاد کنید یاد کردن بسیار» (سوره احزاب آیه ٤١) و نیز مانند اینحدیث را سعید أعرج از آن حضرت علیه السلام روایت کرده است.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٠، ح ٤
عَنِ الصَّادِقِ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً (الأحزاب: ٤٢) مَا هَذَا الذِّکْرُ الْکَثِیرُ قَالَ مَنْ سَبَّحَ تَسْبِیحَ فَاطِمَةَ ع فَقَدْ ذَکَرَ اللَّهَ الذِّکْرَ الْکَثِیرَ.
از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده که در باره فرموده خداوند عزّ و جلّ «اُذْکُرُوا اَللّٰهَ ذِکْراً کَثِیراً» (خدا را یاد آرید، یادى فراوان- أحزاب:٤١) از آن جناب پرسیده شد که این «ذکر کثیر» چیست؟ فرمود: کسى که تسبیح حضرت فاطمه علیها السّلام را گوید، خدا را به ذکر کثیر یاد کرده است.
معانی الأخبار، ص ١٩٣، ح ٥
٥- الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ دَاوُدَ الْحَمَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَظَلَّهُ اللَّهُ فِی جَنَّتِهِ.
و نیز امام صادق علیه السلام فرمود: هر که بسیار ذکر خداى عز و جل را کند خداوند او را در بهشتش در کنف رحمت خود جا دهد.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٠، ح ٥
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع ثَلَاثٌ لَا تُطِیقُهُنَّ النَّاسُ الصَّفْحُ عَنِ النَّاسِ وَ مُوَاسَاةُ الْأَخِ أَخَاهُ فِی مَالِهِ وَ ذِکْرُ اللَّهِ کَثِیراً.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: سه چیز است که مردم توانایی تحمل آنها را ندارند، گذشت از مردم و یاری برادر برادرانش را در مالش و ذکر بسیار خدا.
وسائل الشیعة، ج ٧، ص ١٥٧، ح ٨٩٩٦
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: مِنْ أَشَدِّ مَا عَمِلَ الْعِبَادُ إِنْصَافُ الْمَرْءِ مِنْ نَفْسِهِ وَ مُؤَاسَاةُ الْمَرْءِ أَخَاهُ وَ ذِکْرُ اللَّهِ عَلَى کُلِّ حَالٍ قَالَ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ وَ مَا وَجْهُ ذِکْرِ اللَّهِ عَلَى کُلِّ حَالٍ قَالَ یَذْکُرُ اللَّهَ عِنْدَ الْمَعْصِیَةِ یَهُمُّ بِهَا فَیَحُولُ ذِکْرُ اللَّهِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ تِلْکَ الْمَعْصِیَةِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ. (الاعراف ٢٠١)
امام باقر علیه السّلام فرمود: از دشوارترین مواردى که بندگان باید عمل کنند انصاف داشتن شخص است و همدردى مرد است با برادر (مؤمن) خود و در همه حال به یاد خدا بودن. عرض کردم: خدا تو را خیر بدهد واقعیت ذکر خدا در هر حال چیست؟ فرمود: هنگام ارتکاب معصیت بیاد خدا مى‌افتد و اگر نزدیک است به آن آلوده شود ذکر خدا میان او و معصیت حایل مى‌گردد و این است فرموده خدا: البتّه آنان که از شرک و معاصى پرهیز کرده‌اند، چون برسد به ایشان وسوسه و مکرى از شیطان، یاد کنند خدا را پس ایشان راه صواب را بینند.
معانی الأخبار، ص ١٩٢، ح ٢
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع: فِی قَوْلِهِ اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً (الأحزاب ٣٣: ٤١) قَالَ إِذَا ذَکَرَ الْعَبْدُ رَبَّهُ فِی الْیَوْمِ مَرَّةً کَانَ ذَلِکَ کَثِیراً.
امام صادق (علیه السلام) در توضیح آیه «یاد می کنند خدا را یاد بسیار» فرمودند: هنگامی که بنده پروردگارش را در روز (صد) بار یاد کند آن دارای ذکر کثیر است.
توضیح: در این حدیث کلمه «مائة» حذف شده است در بحار الانوار و نوادر اشعری این حدیث عینا به همین صورت اما با کلمه مائه آمده است.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٩٣، ح ٥٨٩٨
قَالَ النَّبِیُّ ص: وَ اذْکُرِ اللَّهَ عِنْدَ کُلِّ حَجَرٍ وَ مَدَرٍ وَ أَحْدِثْ لِکُلِّ ذَنْبٍ تَوْبَةً لِلسِّرِّ بِالسِّرِّ وَ لِلْعَلَانِیَةِ بِالْعَلَانِیَةِ.
رسول خدا (ص) فرمودند: پروردگارت را نزد هر درخت و سنگی یاد کن. برای هر گناه توبه تازه ای انجام ده، برای گناه پنهانی توبه پنهانی و برای گناه علنی، توبه علنی کن.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٣٠٢، ح ٥٩٢٢
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام): الْمُؤْمِنُ دَائِمُ الذِّکْرِ کَثِیرُ الْفِکْرِ عَلَى النَّعْمَاءِ شَاکِرٌ وَ فِی الْبَلَاءِ صَابِرٌ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: مؤمن پیوسته به یاد خداست و بسیار مى اندیشد.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ٩٠، ح ١٥٣٣
ذکر پنهانی
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع مَنْ ذَکَرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی السِّرِّ فَقَدْ ذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً إِنَّ الْمُنَافِقِینَ کَانُوا یَذْکُرُونَ اللَّهَ عَلَانِیَةً وَ لَا یَذْکُرُونَهُ فِی السِّرِّ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- یُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِیلًا (النساء: ١٤٢)
ابى مغراى خصاف در حدیث مرفوعى از أمیر المؤمنین علیه السلام حدیث کند که فرمود: هر کس خداى عز و جل را در نهان یاد کند (از جمله کسانى است که) ذکر خدا را بسیار کرده، زیرا منافقان را شیوه این بود که آشکارا (پیش مسلمانان) ذکر خدا میکردند ولى در نهان ذکر خدا نمیکردند، پس خداى عز و جل فرمود: «خودنمائى کنند بمردم و یاد نکنند خدا را جز اندکى» (سوره نساء آیه ١٤٢)
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠١، ح ٢
عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ رَفَعَهُ قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِعِیسَى ع یَا عِیسَى اذْکُرْنِی فِی نَفْسِکَ أَذْکُرْکَ فِی نَفْسِی وَ اذْکُرْنِی فِی مَلَئِکَ أَذْکُرْکَ فِی مَلَإٍ خَیْرٍ مِنْ مَلَإِ الْآدَمِیِّینَ یَا عِیسَى أَلِنْ لِی قَلْبَکَ وَ أَکْثِرْ ذِکْرِی فِی الْخَلَوَاتِ وَ اعْلَمْ أَنَّ سُرُورِی أَنْ تُبَصْبِصَ إِلَیَّ وَ کُنْ فِی ذَلِکَ حَیّاً وَ لَا تَکُنْ مَیِّتاً.
ابن فضال در حدیث مرفوعى (که سند آن را بمعصوم رسانده) حدیث کند که خداى عز و جل بعیسى علیه السلام فرمود: اى عیسى مرا در خاطر خود یاد کن تا من نیز تو را بیاد آرم و مرا در میان مردمان یاد کن تا من نیز تو را در میان جمعى بهتر از جمع آدمیان (یعنى فرشتگان) یاد کنم، اى عیسى دلت را براى من نرم کن و در تنهائیها بسیار مرا یاد کن و بدان که شادى من باینست که براى من تواضع کنى و در این باره زنده (دل) باش و مرده (دل و افسرده) مباش.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٢، ح ٣
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ ذَکَرَنِی سِرّاً ذَکَرْتُهُ عَلَانِیَةً.
حضرت صادق علیه السلام فرمود: خداى عز و جل فرموده: هر که مرا در نهانى یاد کند من او را آشکارا یاد کنم. (شاید منظور در روز قیامت میان همه خلایق باشد.)
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠١، ح ١
عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: لَا یَکْتُبُ الْمَلَکُ إِلَّا مَا سَمِعَ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَةً (الأعراف: ٢٠٤) فَلَا یَعْلَمُ ثَوَابَ ذَلِکَ الذِّکْرِ فِی نَفْسِ الرَّجُلِ غَیْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِعَظَمَتِهِ.
یکی از دو امام باقر یا امام صادق (ع) فرمودند: فرشته ننویسد جز آنچه را بشنود و خداى عز و جل فرموده است: «و یاد کن پروردگار خویش را در درونخود بزارى و ترس» (سوره اعراف آیه ٢٠٥) پس بجز خداى عز و جل ثواب این ذکر را که درون مرد باشد کسى نداند براى بزرگى آن ذکر.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٢، ح ٤
عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: لَا یَکْتُبُ الْمَلَکُ إِلَّا مَا أَسْمَعَ نَفْسَهُ وَ قَالَ اللَّهُ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَةً (الأعراف ٧: ٢٠٥) قَالَ لَا یَعْلَمُ ثَوَابَ ذَلِکَ الذِّکْرِ فِی نَفْسِ الْعَبْدِ لِعَظَمَتِهِ إِلَّا اللَّهُ.
یکی از دو امام باقر یا امام صادق (ع) فرمودند: فرشته (مأمور ثبت اعمال مردم) نمی نویسد مگر آن را که خودش شنیده است و خداوند درقرآن شریف فرموده: «پروردگارت را در دل یاد کن به حال تضرع وترس.» امام (علیه السلام) فرمودند: عظمت ثواب این ذکر را که بنده در نفس خود انجام داده است، جز خداوند کسی نمی داند.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٩٩، ح ٥٩١٥
حمد خدا
عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع جُعِلْتُ فِدَاکَ عَلِّمْنِی دُعَاءً جَامِعاً فَقَالَ لِیَ احْمَدِ اللَّهَ فَإِنَّهُ لَا یَبْقَى أَحَدٌ یُصَلِّی إِلَّا دَعَا لَکَ یَقُولُ سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ.
مفضل گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: قربانت گردم دعاء جامعى (یعنى تمام و کاملى) بمن بیاموز، فرمود: خدا را ستایش کن زیرا هیچ نمازگزارى نیست جز اینکه (آن زمان) براى تو دعا کند (زیرا هر نمازگزارى در نماز) میگوید: (سمع اللَّه لمن حمده یعنى): خدایا بشنو سخن کسى که تو را ستایش کند.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٣، ح ١
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَیُّ الْأَعْمَالِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ أَنْ تَحْمَدَهُ.
محمد بن مروان گوید: به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: چه عملى بدرگاه خداى عز و جل محبوبترین همه اعمال است؟ فرمود: اینکه او را ستایش کنى.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٣، ح ٢
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَحْمَدُ اللَّهَ فِی کُلِّ یَوْمٍ ثَلَاثَمِائَةِ مَرَّةٍ وَ سِتِّینَ مَرَّةً عَدَدَ عُرُوقِ الْجَسَدِ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ کَثِیراً عَلَى کُلِّ حَالٍ.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: رسول خدا (ص) چنان بود که روزى سیصد و شصت بار خدا را حمد (و ستایش) میکرد بشماره رگهاى بدن، (و این گونه) میفرمود: «الحمد للَّه رب العالمین کثیرا على کل حال» (یعنى ستایش مخصوص پروردگار جهانیانست بسیار بر هر حال)
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٣، ح ٣
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّ فِی ابْنِ آدَمَ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ عِرْقاً مِنْهَا مِائَةٌ وَ ثَمَانُونَ مُتَحَرِّکَةٌ وَ مِنْهَا مِائَةٌ وَ ثَمَانُونَ سَاکِنَةٌ فَلَوْ سَکَنَ الْمُتَحَرِّکُ لَمْ یَنَمْ وَ لَوْ تَحَرَّکَ السَّاکِنُ لَمْ یَنَمْ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِذَا أَصْبَحَ قَالَ «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِ الْعالَمِینَ کَثِیراً عَلَى کُلِّ حَالٍ» ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ مَرَّةً وَ إِذَا أَمْسَى قَالَ مِثْلَ ذَلِکَ.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: رسول خدا (ص) فرموده است: همانا در (بدن) آدمیزاد سیصد و شصت رگ است، که یک صد و هشتاد رگ از آنها میجنبد و یک صد و هشتاد رگ دیگرش ساکن است، پس اگر یکى از رگهاى جنبنده ساکن شود (آدمیزاد) خوابش نبرد و اگر یکى از رگهاى ساکن بجنبش درآید خوابش نبرد و رسول خدا (ص) چنان بود که چون بامداد میکرد سیصد و شصت بار میفرمود: «الحمد للَّه رب العالمین کثیرا على کل حال» و چون شام میکرد مانند آن را میگفت.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٣، ح ٤
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ قَالَ أَرْبَعَ مَرَّاتٍ إِذَا أَصْبَحَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ فَقَدْ أَدَّى شُکْرَ یَوْمِهِ وَ مَنْ قَالَهَا إِذَا أَمْسَى فَقَدْ أَدَّى شُکْرَ لَیْلَتِهِ.
حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هر که چون صبح کند چهار بار بگوید: «الحمد للَّه رب العالمین» هر آینه شکر آن روزش را ادا کرده و هر که آن را همین که شام کرد بگوید هر آینه شکر آن شبش را ادا کرده است.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٣، ح ٥
استغفار
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص خَیْرُ الدُّعَاءِ الِاسْتِغْفَارُ.
رسول خدا (ص) فرمودند: بهترین دعا استغفار (و آمرزش خواهى) است.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٤، ح ١
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِذَا أَکْثَرَ الْعَبْدُ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ رُفِعَتْ صَحِیفَتُهُ وَ هِیَ تَتَلَأْلَأُ.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: هر گاه بنده بسیار استغفار کند (و از خداوند آمرزش خواهد) نامه عملش بالا رود در حالى که میدرخشد.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٤، ح ٢
عَنِ الرِّضَا ع قَالَ: مَثَلُ الِاسْتِغْفَارِ مَثَلُ وَرَقٍ عَلَى شَجَرَةٍ تُحَرَّکُ فَیَتَنَاثَرُ وَ الْمُسْتَغْفِرُ مِنْ ذَنْبٍ وَ یَفْعَلُهُ کَالْمُسْتَهْزِئِ بِرَبِّهِ.
حضرت رضا علیه السّلام فرمود: مثل استغفار (و ریختن گناهان بسبب آن) چون برگى است بر درختى که (در فصل پائیز آن درخت) بجنبد و آن برگ بریزد و کسى که از گناهى استغفار کند و باز آن را انجام دهد مانند کسى است که پروردگار خود را مسخره کند.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٤، ح ٣
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کُلِّ یَوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ یَتُوبُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَبْعِینَ مَرَّةً قَالَ قُلْتُ کَانَ یَقُولُ- أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ قَالَ کَانَ یَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ یَقُولُ وَ أَتُوبُ إِلَى اللَّهِ وَ أَتُوبُ إِلَى اللَّهِ سَبْعِینَ مَرَّةً.
حارث بن مغیره از حضرت صادق علیه السلام حدیث کند که فرمود: شیوه رسول خدا (ص) این بود که در هر روز هفتاد بار بدرگاه خداى عز و جل استغفار مىکرد و هفتاد بار توبه میکرد، گوید: عرض کردم: (یعنى) میفرمود: «استغفر اللَّه و اتوب الیه»؟ فرمود: هفتاد بار میفرمود: أستغفر اللَّه، أستغفر اللَّه و هفتاد بار (دیگر) میفرمود: اتوب الى اللَّه، اتوب الى للَّه.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٤، ح ٥
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص الِاسْتِغْفَارُ وَ قَوْلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ خَیْرُ الْعِبَادَةِ قَالَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ (سورة محمّد ص: ٢٢)
رسول خدا (ص) فرمود: استغفار و گفتن «لا اله الا اللَّه» بهترین عبادتست، خداى عزیز جبار فرموده است: «پس بدان که نیست معبودى جز خدا و آمرزش خواه براى گناه خویش» (سوره محمد آیه ١٩)
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٠٥، ح ٦
قرآن
قَالَ عَلِیّ (علیه السلام): أَفْضَلُ الذِّکْرِ الْقُرْآنُ بِهِ تُشْرَحُ الصُّدُورُ وَ تَسْتَنِیرُ السَّرَائِرُ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: برترین ذکر قرآن است زیرا به آن سینه ها گشاده و باطنها نورانی گردد.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٨٩، ح ٣٦٣٥
انجام طاعات، ترک گناه
عَنِ الْحُسَیْنِ الْبَزَّازِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَ لَا أُحَدِّثُکَ بِأَشَدِّ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى خَلْقِهِ قُلْتُ بَلَى قَالَ إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِکَ وَ مُؤَاسَاتُکَ لِأَخِیکَ وَ ذِکْرُ اللَّهِ فِی کُلِّ مَوْطِنٍ أَمَا إِنِّی لَا أَقُولُ- سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ اللَّهُ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ إِنْ کَانَ هَذَا مِنْ ذَاکَ وَ لَکِنْ ذِکْرُ اللَّهِ فِی کُلِّ مَوْطِنٍ إِذَا هَجَمْتَ عَلَى طَاعَةٍ أَوْ مَعْصِیَةٍ.
حسین بزّاز گوید: امام صادق علیه السّلام بمن فرمود: آیا نمى‌خواهى تو را آگاه سازم از دشوارترین واجباتى که خداوند بر آفریدگانش لازم شمرده؟ عرض کردم: آرى (مایلم)، فرمود: حق دادن به مردم از خودت و همدردى با برادرت و یاد کردن خدا در هر جا. امّا توجّه داشته باش! من نمى‌گویم که ذکر خدا فقط گفتن «سبحان اللّٰه و الحمد للّٰه و لا اله الاّ اللّٰه و اللّٰه اکبر». است، گرچه آنهم ذکر خداست، اما مقصود از آن یاد خداست در هر جا و هر گاه که به اطاعتى یا نافرمانى از او، روى آورى.
معانی الأخبار، ص ١٩٢، ح ٣
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مِنْ أَشَدِّ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَى خَلْقِهِ ذِکْرُ اللَّهِ کَثِیراً ثُمَّ قَالَ أَمَا لَا أَعْنِی- سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ إِنْ کَانَ مِنْهُ وَ لَکِنْ ذِکْرَ اللَّهِ عِنْدَ مَا أَحَلَّ وَ حَرَّمَ فَإِنْ کَانَ طَاعَةً عَمِلَ بِهَا وَ إِنْ کَانَ مَعْصِیَةً تَرَکَهَا.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: از دشوارترین واجباتى که خداوند بر آفریدگانش لازم شمرده یاد بسیار خداست. سپس فرمودند: نه به معنی «سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ» گفتن هر چند آن هم از ذکر است ولیکن یاد خدا هنگام حلال و حرام. پس اگر طاعتی پیش آمد به آن عمل کند و اگر معصیتی پیش آمد آن را ترک کند.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٩١، ح ٥٨٨٧
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: أَشَدُّ الْأَعْمَالِ ثَلَاثَةٌ إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِکَ حَتَّى لَا تَرْضَى لَهَا مِنْهُمْ بِشَیْءٍ إِلَّا رَضِیتَ لَهُمْ مِنْهَا بِمِثْلِهِ وَ مُؤَاسَاتُکَ الْأَخَ فِی الْمَالِ وَ ذِکْرُ اللَّهِ عَلَى کُلِّ حَالٍ لَیْسَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَقَطْ وَ لَکِنْ إِذَا وَرَدَ عَلَیْکَ شَیْءٌ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَخَذْتَ بِهِ وَ إِذَا وَرَدَ عَلَیْکَ شَیْءٌ نَهَى عَنْهُ تَرَکْتَهُ.
امام صادق علیه السّلام فرمود: طاقت فرساترین أعمال در سه مورد است: انصاف دادن به مردم از خودت تا به آن اندازه که براى خود نپسندى جز آنکه همانند آن را بر دیگران بپسندى و همدردى با برادرانت از ثروت خویش و یاد خدا بودن در هر حال، که آنهم فقط گفتن «سبحان اللّٰه و الحمد للّٰه و لا اله الاّ اللّٰه و اللّٰه اکبر». نیست بلکه چون فرمان خداى عزّ و جلّ در انجام کارى بود، بدان عمل نمایى و هر گاه نهى خداى عزّ و جلّ درباره عملى وارد شد، آن را انجام ندهى.
معانی الأخبار، ص ١٩٣، ح ٤
قَالَ عَلِیّ (علیه السلام): سَامِعُ ذِکْرِ اللَّهِ ذَاکِرٌ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: شنونده ذکر خدا ذاکر است.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٨٨، ح ٣٦٢٢
موانع ذکر
قساوت قلب
قَالَ رَسُولُ اللَّه (ص): لَا تُکْثِرُوا الْکَلَامَ بِغَیْرِ ذِکْرِ اللَّهِ فَإِنَّ کَثْرَةَ الْکَلَامِ بِغَیْرِ ذِکْرِ اللَّهِ تُقْسِی الْقُلُوبَ وَ إِنَّ أَبْعَدَ النَّاسِ مِنْ اللَّهِ الْقَاسِی الْقَلْبِ.
رسول خدا (ص) فرمودند: به چیزی غیر از ذکر خدا زیاد حرف نزنید؛ پس همانا بسیاری کلام به غیر یاد خدا باعث سختی دل می شود و همانا دورترین مردم از خدا انسان سخت دل است.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ٥، ص ٢٨٧، ح ٥٨٧٥
نگاه
قَالَ عَلِیّ (علیه السلام): لَیْسَ فِی الْجَوَارِحِ أَقَلُّ شُکْراً مِنَ الْعَیْنِ فَلَا تُعْطُوهَا سُؤْلَهَا فَتَشْغَلَکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: در میان اعضاى بدن ناسپاستر از چشم وجود ندارد؛ پس خواسته هاى آن را برآورده مسازید که شما را از یاد خدا باز مى دارد.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٩٠، ح ٣٦٦٢
پیروی از شهوات
قَالَ عَلِیّ (علیه السلام): لَیْسَ فِی الْمَعَاصِی أَشَدُّ مِنِ اتِّبَاعِ الشَّهْوَةِ فَلَا تُطِیعُوهَا فَیَشْغَلَکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: در میان گناهان [گناهى] سخت تر از پیروى شهوت نیست پس آن را فرمان نبرید که شما را از خدا غافل مى سازد.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٩٠، ح ٣٦٦٣
یاد مردم
قَالَ عَلِیّ (علیه السلام): مَنِ اشْتَغَلَ بِذِکْرِ النَّاسِ قَطَعَهُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ عَنْ ذِکْرِهِ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: هر که به یاد مردم سرگرم شود، خداوند سبحان او را از یاد خود جدا کند.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ١٩٠، ح ٣٦٦٥
عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قال الله تعالی فی حدیث معراج: یا أحمَدُ ... دُمْ عَلَى ذِکْرِی فَقَالَ یَا رَبِّ وَ کَیْفَ أَدُومُ عَلَى ذِکْرِکَ فَقَالَ بِالْخَلْوَةِ عَنِ النَّاسِ وَ بُغْضِکَ الْحُلْوَ وَ الْحَامِضَ وَ فَرَاغِ بَطْنِکَ وَ بَیْتِکَ مِنَ الدُّنْیَا.
امام علی (علیه السلام) فرمودند خدای تعالی در معراج فرمودند: اى احمد!... بر یاد من مداومت کن. عرض کرد: پروردگارا! چگونه یاد تو را مداومت بخشم؟ فرمود: با خلوت گزینى از مردم و بیزارى از ترش و شیرین و تهى داشتن شکم و خانه ات از دنیا.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٧٤، ص ٢٢، ح ٦
تنبلی
عَنِ النَّبِیِّ ص قَالَ: أَبْخَلُ النَّاسِ رَجُلٌ یَمُرُّ بِمُسْلِمٍ وَ لَا یُسَلِّمُ عَلَیْهِ وَ أَکْسَلُ النَّاسِ عَبْدٌ صَحِیحٌ فَارِغٌ لَا یَذْکُرُ اللَّهَ بِشَفَةٍ وَ لَا بِلِسَانٍ وَ أَسْرَقُ النَّاسِ الَّذِی یَسْرِقُ مِنْ صَلَاتِهِ تُلَفُّ کَمَا یُلَفُّ الثَّوْبُ الْخَلَقُ فَیُضْرَبُ بِهَا وَجْهُهُ وَ أَجْفَى النَّاسِ رَجُلٌ ذُکِرْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیَّ وَ أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ الدُّعَاءِ.
رسول خدا (ص) فرمودند: بخیل ترین مردم کسی است که بر مسلمانی بگذرد و به او سلام نکند و تنبل ترین مردم بنده سالم و بیکاری است که با زبان و لب ذکر خدا نگوید و دزدترین مردم کسی است که از نمازش بدزدد که آن نماز مانند جامه کهنه درهم پیچیده می شود و به صورتش پرتاب می گردد و ستمگرترین مردم کسی است که نام من در برابر او برده شود و بر من صلوات نفرستد و ناتوان ترین مردم کسی است که از دعا ناتوان باشد.
وسائل الشیعة، ج ٧، ص ١٥١، ح ٨٩٧٧
دنیا
عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قال الله تعالی فی حدیث معراج: یا أحمَدُ ... دُمْ عَلَى ذِکْرِی فَقَالَ یَا رَبِّ وَ کَیْفَ أَدُومُ عَلَى ذِکْرِکَ فَقَالَ بِالْخَلْوَةِ عَنِ النَّاسِ وَ بُغْضِکَ الْحُلْوَ وَ الْحَامِضَ وَ فَرَاغِ بَطْنِکَ وَ بَیْتِکَ مِنَ الدُّنْیَا.
امام علی (علیه السلام) فرمودند خدای تعالی در معراج فرمودند: اى احمد!... بر یاد من مداومت کن. عرض کرد: پروردگارا! چگونه یاد تو را مداومت بخشم؟ فرمود: با خلوت گزینى از مردم و بیزارى از ترش و شیرین و تهى داشتن شکم و خانه ات از دنیا.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٧٤، ص ٢٢، ح ٦
پرخورى
قَالَ عَلِیُّ بْنِ الْحُسَیْن (علیه السلام): یَا ابْنَ آدَمَ أَنَّ قَسْوَةَ الْبِطْنَةِ وَ کِظَّةَ الْمِلْأَةِ وَ سُکْرَ الشِّبَعِ وَ غِرَّةَ الْمُلْکِ مِمَّا یُثَبِّطُ وَ یُبْطِئُ عَنِ الْعَمَلِ وَ یُنْسِی الذِّکْر.
امام سجاد (علیه السلام) فرمودند: پرخورى و سستى اراده و مستى سیرى و غرور قدرت، از عوامل باز دارنده و کند کننده در عمل است و یاد [خدا] را از دل مى برد.
تحف العقول، ص ٢٧٣
سستى اراده
قَالَ عَلِیُّ بْنِ الْحُسَیْن (علیه السلام): یَا ابْنَ آدَمَ أَنَّ قَسْوَةَ الْبِطْنَةِ وَ کِظَّةَ الْمِلْأَةِ وَ سُکْرَ الشِّبَعِ وَ غِرَّةَ الْمُلْکِ مِمَّا یُثَبِّطُ وَ یُبْطِئُ عَنِ الْعَمَلِ وَ یُنْسِی الذِّکْر.
امام سجاد (علیه السلام) فرمودند: پرخورى و سستى اراده و مستى سیرى و غرور قدرت، از عوامل باز دارنده و کند کننده در عمل است و یاد [خدا] را از دل مى برد.
تحف العقول، ص ٢٧٣
مستی قدرت
قَالَ عَلِیُّ بْنِ الْحُسَیْن (علیه السلام): یَا ابْنَ آدَمَ أَنَّ قَسْوَةَ الْبِطْنَةِ وَ کِظَّةَ الْمِلْأَةِ وَ سُکْرَ الشِّبَعِ وَ غِرَّةَ الْمُلْکِ مِمَّا یُثَبِّطُ وَ یُبْطِئُ عَنِ الْعَمَلِ وَ یُنْسِی الذِّکْر.
امام سجاد (علیه السلام) فرمودند: پرخورى و سستى اراده و مستى سیرى و غرور قدرت، از عوامل باز دارنده و کند کننده در عمل است و یاد [خدا] را از دل مى برد.
تحف العقول، ص ٢٧٣
شیطان
عَنْ عَلِیٍّ ع قَالَ کُلُّ مَا أَلْهَى عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ فَهُوَ مِنْ إِبْلِیس.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: هر آنچه از یاد خدا غافل کند، از ابلیس است.
مجموعة ورام (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر)، ج ٢، ص ١٧٠
