برزخ - بخش ١
موضوعات
مبانی: شناخت - همه اتفاقات ورود به برزخ- دشواری - اعتقاد به برزخ- تاکید- بدن برزخی- مکان برزخی- افراد غیر کامل- کودکان و اطفال- دلیل عذاب قبر- موانع عذاب قبر- سوال قبر
کلمات « برزخ » و «قبر» در روایات بررسی شد.
مبانی
شناخت
البَرْزَخُ: ما بین کلِّ شَیئینِ. و فی الصحاح: الحاجزُ بین الشَّیئینِ. و البَرْزَخ: ما بین الدُّنیا و الآخِرَةِ قبْلَ الحشْر مِنْ وَقْتِ الموْتِ إِلى القِیَامَة. و قال الفرّاءُ: البَرزَخ مِنْ یَوم یموتُ إِلى یَوم یُبعَث. و مَنْ ماتَ فقدْ دَخَلَه، أَی البَرْزخَ.
برزخ ما بین هر دو چیز است در صحاح آمده حجاب میان دو چیز است و برزخ مابین دنیا و آخرت قبل از حشر در وقت مردن تا قیامت (مبعوث شدن) است. (و در قرآن که می فرماید) « و کسی که بمیرد پس در آن داخل شود» یعنی در برزخ.
تاج العروس من جواهر القاموس ؛ ج٤ ؛ ص٢٦٠
البَرْزَخُ: ما بین کل شیئین. و المیت فی البَرْزَخِ، لأنه بین الدنیا و الآخرة. و بَرَازِخُ الإیمان: ما بین الشک و الیقین. و البَرْزَخُ: أمد ما بین الدنیا و الآخرة بعد فناء الخلق.
برزخ ما بین هر دو چیز است و مرده در برزخ است برای اینکه بین دنیا و آخرت است و برزخهای ایمان یعنی ما بین شک و یقین و برزخ زمان میان دنیا و آخرت بعد از مرگ افراد است.
کتاب العین ؛ ج٤ ؛ ص٣٣٨
قَالَ عَلِیُّ بْنِ الْحُسَیْن (علیه السلام): إِنَّ الْقَبْرَ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النِّیرَان.
امام سجاد (علیه السلام) فرمودند: همانا قبر باغی است از باغهای بهشت یا حفره ای است از حفره های آتش.
تفسیر القمی، ج٢، ص: ٩٤
قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام): الْبَرْزَخُ الْقَبْرُ وَ فِیهِ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ بَیْنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: برزخ قبر است و در آن پاداش و مجازات بین دنیا و آخرت است.
تفسیر القمی ؛ ج١ ؛ ص١٩
قَالَ رَسُولُ اللَّه (ص): إِنَ الْقَبْرَ أَوَّلُ مَنَازِلِ الْآخِرَةِ فَإِنْ نَجَا مِنْهُ فَمَا بَعْدَهُ أَیْسَرُ مِنْهُ وَ إِنْ لَمْ یَنْجُ مِنْهُ فَمْا بَعْدَهُ لَیْسَ أَقَلَّ مِنْهُ.
رسول خدا (ص) فرمودند: گور، نخستین خانه آخرت است. اگر کسى از آن برهد امور پس از آن آسانتر است و اگر از عذاب آن رهایى نیابد، آنچه پس از آن است دشوارتر است.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٦، ص ٢٤٢، ح ٦٤
قَالَ عَلِیُّ بْنِ الْحُسَیْن (علیه السلام): أَشَدُّ سَاعَاتِ ابْنِ آدَمَ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ السَّاعَةُ الَّتِی یُعَایِنُ فِیهَا مَلَکَ الْمَوْتِ وَ السَّاعَةُ الَّتِی یَقُومُ فِیهَا مِنْ قَبْرِهِ وَ السَّاعَةُ الَّتِی یَقِفُ فِیهَا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى فَإِمَّا إِلَى الْجَنَّةِ وَ إِمَّا إِلَى النَّارِ؛ ثُمَّ قَالَ إِنْ نَجَوْتَ یَا ابْنَ آدَمَ عِنْدَ الْمَوْتِ فَأَنْتَ أَنْتَ وَ إِلَّا هَلَکْتَ وَ إِنْ نَجَوْتَ یَا ابْنَ آدَمَ حِینَ تُوضَعُ فِی قَبْرِکَ فَأَنْتَ أَنْتَ وَ إِلَّا هَلَکْتَ وَ إِنْ نَجَوْتَ حِینَ یُحْمَلُ النَّاسُ عَلَى الصِّرَاطِ فَأَنْتَ أَنْتَ وَ إِلَّا هَلَکْتَ وَ إِنْ نَجَوْتَ حِینَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ فَأَنْتَ أَنْتَ وَ إِلَّا هَلَکْتَ ثُمَّ تَلَا وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ قَالَ هُوَ الْقَبْرُ وَ إِنَّ لَهُمْ فِیهِ لَمَعِیشَةً ضَنْکاً وَ اللَّهِ إِنَّ الْقَبْرَ لَرَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النَّارِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى رَجُلٍ مِنْ جُلَسَائِهِ فَقَالَ لَهُ لَقَدْ عَلِمَ سَاکِنُ السَّمَاءِ سَاکِنَ الْجَنَّةِ مِنْ سَاکِنِ النَّارِ فَأَیُّ الرَّجُلَیْنِ أَنْتَ وَ أَیُّ الدَّارَیْنِ دَارُکَ.
امام سجاد (علیه السلام) فرمودند: سختترین هنگام آدمیزاد سه وقت است: هنگامى که ملک الموت را مىبیند و هنگامى که از گور برخیزد و هنگامى که در پیشگاه الهى مىایستد که یا بهشتى شود و یا جهنمى؛ سپس فرمود اى آدمیزاده اگر هنگام مرگ نجات یافتى شخصیت خود را دریافته‌اى (تو، تو هستی) و گرنه نابود گشتهاى و اگر هنگامى که به خاکت بسپارند نجات یافتى خود را دریافته‌اى و گرنه نابود گشتهاى و اگر هنگامى که مردم بر سر پل صراط می‌گذرند نجات یافتى خود را دریافته‌اى و گرنه نابود گشتهاى و اگر هنگامى که مردم در پیشگاه رب العالمین به پا خیزند نجات یافتى تو را مقامى است (تو، تو هستی) و گرنه نابود شده‌اى، سپس این آیه تلاوت فرمودند «از پس مرگشان عالم برزخ است تا روز رستاخیز» (سوره مومنون، آیه ١٠٠) و فرمودند: آن (عالم برزخ) همان عالم قبر است که به تنگناى زندگى دچارند؛ به خدا سوگند که قبر یا گلستانى است از بوستان بهشتى یا گودالى است از گودالهاى آتش؛ سپس به یکى از اهل مجلس رو کرده و فرمودند: آنکه در آسمان است شخص بهشتى را از دوزخى می‌شناسد تو از کدامین هستى و خانهات کدام یک از این دو خانه است؟
الخصال (شیخ صدوق)، ج ١، ص ١١٩، ح ١٠٨
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ لِلْقَبْرِ کَلَاماً فِی کُلِّ یَوْمٍ یَقُولُ أَنَا بَیْتُ الْغُرْبَةِ أَنَا بَیْتُ الْوَحْشَةِ أَنَا بَیْتُ الدُّودِ أَنَا الْقَبْرُ أَنَا رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النَّارِ.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند، قبر را هر روز سخنى است که مى گوید :من خانه غربتم، من خانه وحشتم (تنهایى ام)، من خانه کرمها هستم. من قبرم، من باغى از باغهاى بهشت یا گودالى از گودالهاى دوزخم .
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٢، ح ٢
عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِ قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع إِلَى الظَّهْرِ فَوَقَفَ بِوَادِی السَّلَامِ کَأَنَّهُ مُخَاطِبٌ لِأَقْوَامٍ فَقُمْتُ بِقِیَامِهِ حَتَّى أَعْیَیْتُ ثُمَّ جَلَسْتُ حَتَّى مَلِلْتُ ثُمَّ قُمْتُ حَتَّى نَالَنِی مِثْلُ مَا نَالَنِی أَوَّلًا ثُمَّ جَلَسْتُ حَتَّى مَلِلْتُ ثُمَّ قُمْتُ وَ جَمَعْتُ رِدَائِی فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی قَدْ أَشْفَقْتُ عَلَیْکَ مِنْ طُولِ الْقِیَامِ فَرَاحَةَ سَاعَةٍ ثُمَّ طَرَحْتُ الرِّدَاءَ لِیَجْلِسَ عَلَیْهِ فَقَالَ لِی یَا حَبَّةُ إِنْ هُوَ إِلَّا مُحَادَثَةُ مُؤْمِنٍ أَوْ مُؤَانَسَتُهُ قَالَ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِنَّهُمْ لَکَذَلِکَ قَالَ نَعَمْ وَ لَوْ کُشِفَ لَکَ لَرَأَیْتَهُمْ حَلَقاً حَلَقاً مُحْتَبِینَ یَتَحَادَثُونَ فَقُلْتُ أَجْسَامٌ أَمْ أَرْوَاحٌ فَقَالَ أَرْوَاحٌ وَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَمُوتُ فِی بُقْعَةٍ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ إِلَّا قِیلَ لِرُوحِهِ الْحَقِی بِوَادِی السَّلَامِ وَ إِنَّهَا لَبُقْعَةٌ مِنْ جَنَّةِ عَدْنٍ.
حبة عرنی می گوید همراه امام علی بن ابی طالب (علیه السلام) به پشت کوفه محل قبرستان وادی السلام رفتیم، ایشان انگار که با عده ای سخن می گویند ایستادند من نیز ایستادم تا اینکه خسته شدم و نشستم آنقدر که از نشستن هم خسته شدم پس ایستادم و دوباره خسته شدم و نشستم. بعد از اینکه دوباره بی حوصله شدم عبای خود را جمع کردم و برای امام علیه السلام انداختم و گفتم از اینکه اینقدر بایستید بر حال شما نگرانم. ایشان فرمودند: ایستادن من به خاطر گفتگو با مومنی و انس با اوست. من گفتم: آیا این مردگان هم با شما در گفتگویند؟ ایشان فرمودند: بله، اگر پرده از چشمانت کنار می رفت می دیدی که گروه گروه دوستانه نشسته اند. گفتم: آیا در اجسامند یا ارواح؟ فرمودند: در قالب ارواحند و هیچ مومنی در ناحیه ای از نواحی زمین نمی میرد مگر آنکه به روح او گفته می شود که به وادی السلام داخل گردد و اینجا قطعه ای از بهشت است .
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٣، ح ١
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ أَخِی بِبَغْدَادَ وَ أَخَافُ أَنْ یَمُوتَ بِهَا فَقَالَ مَا تُبَالِی حَیْثُمَا مَاتَ أَمَا إِنَّهُ لَا یَبْقَى مُؤْمِنٌ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا إِلَّا حَشَرَ اللَّهُ رُوحَهُ إِلَى وَادِی السَّلَامِ قُلْتُ لَهُ وَ أَیْنَ وَادِی السَّلَامِ قَالَ ظَهْرُ الْکُوفَةِ أَمَا إِنِّی کَأَنِّی بِهِمْ حَلَقٌ حَلَقٌ قُعُودٌ یَتَحَدَّثُونَ.
مردی خدمت امام صادق (علیه السلام) آمد و عرضه داشت: برادرم در بغداد است و من نگران هستم که از دنیا برود و در دیار غربت دفن گردد. حضرت فرمودند: چرا در اندیشه هستی که کجا بمیرد؛ همانا هیچ مؤمنی در مشرق و مغرب زمین نمی میرد، جز این که خداوند روحش را به وادی السلام می فرستد. این شخص می گوید: از حضرت پرسیدم: وادی السلام کجاست؟ فرمودند: پشت کوفه؛ گویی من با چشم خود می بینم که ارواح مؤمنین حلقه حلقه نشسته و با هم سخن مى گویند.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٣، ح ٢
حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ
تا آنگاه که مرگ یکى از ایشان فرا رسد مىگوید پروردگارا مرا بازگردانید (٩٩) شاید من در آنچه وانهادهام کار نیکى انجام دهم نه چنین است این سخنى است که او گوینده آن است و پشاپیش آنان برزخى است تا روزى که برانگیخته خواهند شد (١٠٠)
سوره المؤمنون، آیات ٩٩ و ١٠٠
الإحتجاج فِی حَدِیثِ الزِّنْدِیقِ الَّذِی سَأَلَ الصَّادِقَ ع عَنْ مَسَائِلَ أَنْ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ السِّرَاجِ إِذَا انْطَفَأَ أَیْنَ یَذْهَبُ نُورُهُ قَالَ یَذْهَبُ فَلَا یَعُودُ قَالَ فَمَا أَنْکَرْتَ أَنْ یَکُونَ الْإِنْسَانُ مِثْلَ ذَلِکَ إِذَا مَاتَ وَ فَارَقَ الرُّوحُ الْبَدَنَ لَمْ یَرْجِعْ إِلَیْهِ أَبَداً کَمَا لَا یَرْجِعُ ضَوْءُ السِّرَاجِ إِلَیْهِ إِذَا انْطَفَأَ قَالَ لَمْ تُصِبِ الْقِیَاسَ إِنَّ النَّارَ فِی الْأَجْسَامِ کَامِنَةٌ وَ الْأَجْسَامَ قَائِمَةٌ بِأَعْیَانِهَا کَالْحَجَرِ وَ الْحَدِیدِ فَإِذَا ضُرِبَ أَحَدُهُمَا بِالْآخَرِ سَطَعَتْ مِنْ بَیْنِهِمَا نَارٌ تُقْتَبَسُ مِنْهَا سِرَاجٌ لَهُ الضَّوْءُ فَالنَّارُ ثَابِتَةٌ فِی أَجْسَامِهَا وَ الضَّوْءُ ذَاهِبٌ وَ الرُّوحُ جِسْمٌ رَقِیقٌ قَدْ أُلْبِسَ قَالَباً کَثِیفاً لَیْسَ بِمَنْزِلَةِ السِّرَاجِ الَّذِی ذَکَرْتَ إِنَّ الَّذِی خَلَقَ فِی الرَّحِمِ جَنِیناً مِنْ مَاءٍ صَافٍ وَ رَکَّبَ فِیهِ ضُرُوباً مُخْتَلِفَةً مِنْ عُرُوقٍ وَ عَصَبٍ وَ أَسْنَانٍ وَ شَعْرٍ وَ عِظَامٍ وَ غَیْرِ ذَلِکَ هُوَ یُحْیِیهِ بَعْدَ مَوْتِهِ وَ یُعِیدُهُ بَعْدَ فَنَائِهِ قَالَ فَأَیْنَ الرُّوحُ قَالَ فِی بَطْنِ الْأَرْضِ حَیْثُ مَصْرَعُ الْبَدَنِ إِلَى وَقْتِ الْبَعْثِ قَالَ فَمَنْ صُلِبَ أَیْنَ رُوحُهُ قَالَ فِی کَفِّ الْمَلِکِ الَّذِی قَبَضَهَا حَتَّى یُودِعَهَا الْأَرْضَ قَالَ أَ فَیَتَلَاشَى الرُّوحُ بَعْدَ خُرُوجِهِ عَنْ قَالَبِهِ أَمْ هُوَ بَاقٍ قَالَ بَلْ هُوَ بَاقٍ إِلَى وَقْتٍ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَبْطُلُ الْأَشْیَاءُ وَ تَفْنَى فَلَا حِسَّ وَ لَا مَحْسُوسَ ثُمَّ أُعِیدَتِ الْأَشْیَاءُ کَمَا بَدَأَهَا مُدَبِّرُهَا وَ ذَلِکَ أَرْبَعُمِائَةِ سَنَةٍ تَسْبِتُ فِیهَا الْخَلْقُ وَ ذَلِکَ بَیْنَ النَّفْخَتَیْنِ.
زندیقی از امام صادق (علیه السلام) از مسایلی سوال کرد که گفت خبر بده مرا از چراغی که خاموش می شود نورش کجا می رود؟ امام فرمودند: می رود و باز نمی گردد. گفت پس چرا انکار می کنی که انسان مانند آن است که وقتی بمیرد و روح از بدنش جدا شود هرگز به آن باز نمی گردد همچنانکه نور هنگامی که خارج شد به چراغش باز نمی گردد. فرمودند: قیال درست نیست. همانا آتش در اجسام پنهان است و اجسام به عینیتشان قائم هستند مانند سنگ و آهن. پس هنگامی که یکی از آن دو به دیگری زده شود آتش از میان آنها خارج می شود از آن چراغ نور گرفته می شود پس آتش در جسم آن ثابت است و نور رونده است و روح، جسمی است رقیق که در قالب کثیفی پوشیده است. مانند چراغی که بیان شد نیست. همانا کسی که در رحم جنینی از آب صاف خلق کرد و ترکیب می نماید در آن گونه های مختلفی از رگها و عصبها و دندانها و مو و استخوان و غیر آنها، او زنده می کند آن را بعد از مرگش و باز می گرداند بعد از فنائش. پرسید روح (پس از مفارقت از بدن) کجا است؟ فرمودند: زیر زمین در آرامگاه بدن تا هنگام مبعوث شدنش. پرسید روح کسی که به دار کشیده شده کجا است؟ فرمودند: در اختیار ملکی است که او را قبض کرده تا وقتی که در زمین پنهان شود. گفت: آیا روح بعد از خروج از بدنش متلاشی می شود یا باقی می ماند؟ فرمودند: نه باقی است تا نفخ صور، در آن هنگام اشیا باطل می شوند و فانی شوند پس نه حسی است و نه محسوسی، بعد برگردانده شوند اشیاء چنانچه در ابتدا خلق شده و تدبیر شده است و آن چهارصد سال قطع می شوند خلق و آن میان دو دمیدن است.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٦، ص ٢١٦، ح ٨
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ النَّوْفَلِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ ع الْمُؤْمِنُ یَرَى الرُّؤْیَا فَتَکُونُ کَمَا رَآهَا وَ رُبَّمَا رَأَى الرُّؤْیَا فَلَا تَکُونُ شَیْئاً فَقَالَ إِنَ الْمُؤْمِنَ إِذَا نَامَ خَرَجَتْ مِنْ رُوحِهِ حَرَکَةٌ مَمْدُودَةٌ صَاعِدَةٌ إِلَى السَّمَاءِ فَکُلُّ مَا رَآهُ رُوحُ الْمُؤْمِنِ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاءِ فِی مَوْضِعِ التَّقْدِیرِ وَ التَّدْبِیرِ فَهُوَ الْحَقُّ وَ کُلُّ مَا رَآهُ فِی الْأَرْضِ فَهُوَ أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ فَقُلْتُ لَهُ وَ تَصْعَدُ رُوح الْمُؤْمِنِ إِلَى السَّمَاءِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ حَتَّى لَا یَبْقَى شَیْءٌ فِی بَدَنِهِ فَقَالَ لَا لَوْ خَرَجَتْ کُلُّهَا حَتَّى لَا یَبْقَى مِنْهَا شَیْءٌ إِذاً لَمَاتَ قُلْتُ فَکَیْفَ تَخْرُجُ فَقَالَ أَ مَا تَرَى الشَّمْسَ فِی السَّمَاءِ فِی مَوْضِعِهَا وَ ضَوْؤُهَا وَ شُعَاعُهَا فِی الْأَرْضِ فَکَذَلِکَ الرُّوحُ أَصْلُهَا فِی الْبَدَنِ وَ حَرَکَتُهَا مَمْدُودَة.
به امام صادق (ع) گفته شد: گاهى در خواب چیزى دیده مى‌شود و همان گونه صورت مىپذیرد و گاهى خواب مىبینند و هیچ منطبق با واقع نیست. فرمود: مؤمن چون مىخوابد، از روح او حرکت ممتدى به سوى آسمان صورت مىگیرد. هر چه را که روح مؤمن در ملکوت آسمان و جایى که محل تعیین سرنوشت و تدبیر است ببیند، حق و مطابق با واقع است و آنچه را در زمین ببیند، خوابهاى پریشان است. گفته شد: مگر روح مؤمن به آسمان مىرود؟ فرمود: آرى. گفته شد: یعنى چیزى در بدنش باقى نمىماند؟ فرمود: اگر همه روح از بدن بیرون رود و چیزى در آن باقى نماند، در این صورت شخص مىمیرد. گفتم: پس روح چگونه از بدن بیرون مى رود؟ فرمود: مگر خورشید را در وسط آسمان نمىبینى که شعاع آن تا زمین گسترده است؟ روح هم همین گونه است، اصل آن در بدن و حرکت آن ممتد است.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٥٨، ص ٣٢، ح ٥
عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قَالَ: وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَى مَنْ أَنْکَرَ الثَّوَابَ وَ الْعِقَابَ فِی الدُّنْیَا بَعْدَ الْمَوْتِ قَبْلَ الْقِیَامَةِ فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ الْآیَةَ وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ یَعْنِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ قَبْلَ الْقِیَامَةِ فَإِذَا کَانَتِ الْقِیَامَةُ بُدِّلَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ مِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَى وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ وَ هُوَ أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ وَ هُوَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ بَیْنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ مِثْلُهُ قَوْلُهُ تَعَالَى النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ وَ الْغُدُوُّ وَ الْعَشِیُّ لَا یَکُونَانِ فِی الْقِیَامَةِ الَّتِی هِیَ دَارُ الْخُلُودِ وَ إِنَّمَا یَکُونَانِ فِی الدُّنْیَا وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِی أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا وَ الْبُکْرَةُ وَ الْعَشِیُّ إِنَّمَا یَکُونَانِ مِنَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فِی جَنَّةِ الْحَیَاةِ قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لا یَرَوْنَ فِیها شَمْساً وَ لا زَمْهَرِیراً وَ مِثْلُهُ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ الْآیَةَ.
امام علی (علیه السلام) فرمودند: و اما رد بر کسی که منکر ثواب و عقاب در دنیا بعد از مرگ قبل قیامت است پس خدای تعالی فرمود: « روزى [است] که چون فرا رسد هیچ کس جز به اذن وى سخن نگوید آنگاه بعضى از آنان تیرهبختند و [برخى] نیکبخت. و اما کسانى که تیرهبختشدهاند در آتش فریاد و نالهاى دارند. تا آسمانها و زمین برجاست در آن ماندگار خواهند بود مگر آنچه پروردگارت بخواهد زیرا پروردگار تو همان کند که خواهد. و اما کسانى که نیکبختشدهاند تا آسمانها و زمین برجاست در بهشت جاودانند مگر آنچه پروردگارت بخواهد. » (سوره هود آیات ١٠٥ تا ١٠٨) یعنی آسمانها و زمین قبل از قیامت (هنگام برزخ، دلیل بر آن این است که) پس هنگامی که قیامت بشود آسمانها و زمین تغییر می کند و مانند آن گفتار خدای تعالی است « و پشاپیش آنان برزخى است تا روزى که برانگیخته خواهند شد. » (سوره مومنون، آیه ١٠٠) و آن امر بین الامرین است (یعنی اتفاقی است میان دنیا و قیامت) و مانند آن گفتار خدای تعالی است « [اینک هر] صبح و شام بر آتش عرضه مى‌شوند و روزى که رستاخیز بر پا شود [فریاد مىرسد که] فرعونیان را در سختترین [انواع] عذاب درآورید.» (سوره مومن، آیه ٤٦) و صبح و شام در قیامتی که منزل دائمی است نمی باشد و همانا آن دو در دنیا هستند و خدای تعالی در مورد اهل بهشت فرمود: « و روزىشان صبح و شام در آنجا [آماده] است. » (سوره مریم، آیه ٦٢) و صبح و شام همانا آن دو از شب و روز در بهشت زندگی قبل از روز قیامت هستند. خدای تعالی فرمود: « در آنجا نه آفتابى بینند و نه سرمایى» (سوره انسان، آیه ١٣) و مانند آن گفتار خدای سبحان است « آنانى را که در راه خدا کشته مى‌شوند، مردگان مپندارید که آنان نزد پروردگارشان زندگانند و روزى داده مى‌شوند و به آنچه خداى از فضل خویش به آنان ارزانى مىدارد شادند، و به آنانى که هنوز به آنان نپیوستهاند مژده مىدهند که بیمى بر ایشان نیست و آنان اندوهگین نمىشوند.» سوره آل عمران، آیه ١٦٩
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٦، ص ٢٤٥، ح ٧٦
تفسیر القمی وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا قَالَ ذَلِکَ فِی جَنَّاتِ الدُّنْیَا قَبْلَ الْقِیَامَةِ وَ الدَّلِیلُ عَلَى ذَلِکَ قَوْلُهُ بُکْرَةً وَ عَشِیًّا فَالْبُکْرَةُ وَ الْعَشِیُّ لَا تَکُونَانِ فِی الْآخِرَةِ فِی جِنَانِ الْخُلْدِ وَ إِنَّمَا یَکُونُ الْغُدُوُّ وَ الْعَشِیُّ فِی جِنَانِ الدُّنْیَا الَّتِی تَنْقُلُ إِلَیْهَا أَرْوَاحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ تَطْلُعُ فِیهَا الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ.
علی بن ابراهیم در تفسیر خود در مورد آیه « و روزىشان صبح و شام در آنجا [آماده] است. » (سوره مریم، آیه ٦٢) گفته است، مراد از آن بهشت دنیاست قبل از قیامت (بهشتی برزخی است؛) دلیل بر آن عبارت صبح و شام است چون صبح و شام در آخرت در بهشت خلد وجود ندارد و همانا صبح و شام متعلّق به بهشت‌های دنیوی است که ارواح مؤمنان به آنها انتقال می‌یابد و در آنجا خورشید و ماه طلوع می کنند.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٦، ص ٢٨٥، ح ٤
عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِذَا حِیلَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْکَلَامِ أَتَاهُ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ مَنْ شَاءَ اللَّهُ (أمیر المؤمنین علیه السلام) فَجَلَسَ رَسُولُ اللَّهِ ص عَنْ یَمِینِهِ وَ الْآخَرُ عَنْ یَسَارِهِ فَیَقُولُ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ ص أَمَّا مَا کُنْتَ تَرْجُو فَهُوَ ذَا أَمَامَکَ وَ أَمَّا مَا کُنْتَ تَخَافُ مِنْهُ فَقَدْ أَمِنْتَ مِنْهُ ثُمَّ یُفْتَحُ لَهُ بَابٌ إِلَى الْجَنَّةِ فَیَقُولُ هَذَا مَنْزِلُکَ مِنَ الْجَنَّةِ فَإِنْ شِئْتَ رَدَدْنَاکَ إِلَى الدُّنْیَا وَ لَکَ فِیهَا ذَهَبٌ وَ فِضَّةٌ فَیَقُولُ لَا حَاجَةَ لِی فِی الدُّنْیَا فَعِنْدَ ذَلِکَ یَبْیَضُّ لَوْنُهُ وَ یَرْشَحُ جَبِینُهُ وَ تَقَلَّصُ شَفَتَاهُ وَ تَنْتَشِرُ مَنْخِرَاهُ وَ تَدْمَعُ عَیْنُهُ الْیُسْرَى فَأَیَّ هَذِهِ الْعَلَامَاتِ رَأَیْتَ فَاکْتَفِ بِهَا فَإِذَا خَرَجَتِ النَّفْسُ مِنَ الْجَسَدِ فَیُعْرَضُ عَلَیْهَا کَمَا عُرِضَ عَلَیْهِ وَ هِیَ فِی الْجَسَدِ فَتَخْتَارُ الْآخِرَةَ ...
امام صادق علیه السّلام فرمودند: هنگامی که بین مؤمن و بین قدرتِ بر گفتن، حائل شود (یعنی زبان محتضر از سخن گفتن باز ماند.) رسول خدا و کسی که خدا بخواهد، (أمیر المؤمنین علیه السلام) نزد او می‌آیند. رسول خدا در طرف راست و آن دیگری در طرف چپ او می‌نشیند، رسول خدا به او می‌گوید: چیزی را که امید می‌داشتی اینک به پیش روی تو است (دیدار پیامبر و علی) و امّا آنچه را از آن می‌ترسیدی (کیفر) از آن ایمن هستی. سپس دری از بهشت برایش باز میشود. رسول خدا می‌فرماید: این منزل تو در بهشت است (بهشت برزخی) و اگر بخواهی تو را به دنیا برمی‌گردانیم که در آنجا طلا و نقره است، محتضر در این هنگام می‌گوید: مرا نیازی به دنیا نیست. در آن وقت رنگش سفید می‌گردد، پیشانیش عرق میکند، لبهایش بسته و بالا می‌رود، دو سوراخ دماغش باز میشود و اشک در چشم چپش پیدا میشود. هر کدام از این علامات را دیدی کفایت کن (و بدان آنها در کنارش حاضر شده‌اند.) وقتی که نفس او از جسد خارج شد، دوباره آنچه که قبل از آن به او عرضه شده بود، بر او عرضه میشود و او آخرت را اختیار میکند...
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ١٢٩، ح ٢
٢٠٥- الإختصاص عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص:... فَیَصْعَدُ بِهِ إِلَى عَیْشٍ رَحَّبَ بِهِ مَلَائِکَةُ السَّمَاءِ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ وَ یَشْفَعُونَ لَهُ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ وَ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى رَحْمَتِی عَلَیْهِ مِنْ رُوحٍ
وَ یَتَلَقَّاهُ أَرْوَاحُ الْمُؤْمِنِینَ کَمَا یَتَلَقَّى الْغَائِبُ غَائِبَهُ فَیَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ذَرُوا هَذِهِ الرُّوحَ حَتَّى تُفِیقَ فَقَدْ خَرَجَتْ مِنْ کَرْبٍ عَظِیمٍ وَ إِذَا هُوَ اسْتَرَاحَ أَقْبَلُوا عَلَیْهِ یُسَائِلُونَهُ وَ یَقُولُونَ مَا فَعَلَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ فَإِنْ کَانَ قَدْ مَاتَ بَکَوْا وَ اسْتَرْجَعُوا وَ یَقُولُونَ ذَهَبَتْ بِهِ أُمُّهُ الْهَاوِیَةُ فَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ.
قَالَ فَیَقُولُ اللَّهُ رُدُّوهَا عَلَیْهِ فَمِنْهَا خَلَقْتُهُمْ وَ فِیهَا أُعِیدُهُمْ وَ مِنْهَا أُخْرِجُهُمْ تَارَةً أُخْرَى.
قَالَ فَإِذَا حُمِلَ سَرِیرُهُ حَمَلَتْ نَعْشَهُ الْمَلَائِکَةُ وَ انْدَفَعُوا بِهِ انْدِفَاعاً وَ الشَّیَاطِینُ سِمَاطَیْنِ یَنْظُرُونَ مِنْ بَعِیدٍ لَیْسَ لَهُمْ عَلَیْهِ سُلْطَانٌ وَ لَا سَبِیلٌ فَإِذَا بَلَغُوا بِهِ الْقَبْرَ تَوَثَّبَتْ إِلَیْهِ بِقَاعُ الْأَرْضِ کَالرِّیَاضِ الْخُضْرِ فَقَالَتْ کُلُّ بُقْعَةٍ مِنْهَا اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ فِی بَطْنِی.
قَالَ فَیُجَاءُ بِهِ حَتَّى یُوضَعَ فِی الْحُفْرَةِ الَّتِی قَضَاهَا اللَّهُ لَهُ فَإِذَا وُضِعَ فِی لَحْدِهِ مُثِّلَ لَهُ أَبُوهُ وَ أُمُّهُ وَ زَوْجَتُهُ وَ وُلْدُهُ وَ إِخْوَانُهُ. قَالَ فَیَقُولُ لِزَوْجَتِهِ مَا یُبْکِیکِ قَالَ فَتَقُولُ لِفَقْدِکَ تَرَکْتَنَا مُعْوِلِینَ.
قَالَ فَتَجِیءُ صُورَةٌ حَسَنَةٌ قَالَ فَیَقُولُ مَا أَنْتَ فَیَقُولُ أَنَا عَمَلُکَ الصَّالِحُ أَنَا لَکَ الْیَوْمَ حِصْنٌ حَصِینٌ وَ جُنَّةٌ وَ سِلَاحٌ بِأَمْرِ اللَّهِ. قَالَ فَیَقُولُ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ عَلِمْتُ أَنَّکَ فِی هَذَا الْمَکَانِ لَنَصْبْتُ نَفْسِی لَکَ وَ مَا غَرَّنِی مَالِی وَ وُلْدِی.
قَالَ فَیَقُولُ یَا وَلِیَّ اللَّهِ أَبْشِرْ بِالْخَیْرِ فَوَ اللَّهِ إِنَّهُ لَیَسْمَعُ خَفْقَ نِعَالِ الْقَوْمِ إِذَا رَجَعُوا وَ نَفْضَهُمْ أَیْدِیَهُمْ مِنَ التُّرَابِ إِذَا فَرَغُوا قَدْ رُدَّ عَلَیْهِ رُوحُهُ وَ مَا عَلِمُوا.
قَالَ فَیَقُولُ لَهُ الْأَرْضُ مَرْحَباً یَا وَلِیَّ اللَّهِ مَرْحَباً بِکَ أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ أُحِبُّکَ وَ أَنْتَ عَلَى مَتْنِی فَأَنَا لَکَ الْیَوْمَ أَشَدُّ حُبّاً إِذَا أَنْتَ فِی بَطْنِی أَمَا وَ عَزَّةِ رَبِّی لَأُحْسِنَنَّ جِوَارَکَ وَ لَأُبْرِدَنَّ مَضْجَعَکَ وَ لَأُوَسِّعَنَّ مَدْخَلَکَ إِنَّمَا أَنَا رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النَّارِ قَالَ ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ إِلَیْهِ مَلَکاً فَیَضْرِبُ بِجَنَاحَیْهِ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ فَیُوَسِّعُ لَهُ مِنْ کُلِّ طَرِیقَةٍ أَرْبَعِینَ فَرْسَخاً نُوراً فَإِذَا قَبْرُهُ مُسْتَدِیرٌ بِالنُّورِ.
قَالَ ثُمَّ یَدْخُلُ عَلَیْهِ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ وَ هُمَا مَلَکَانِ أَسْوَدَانِ یَبْحَثَانِ الْقَبْرَ بِأَنْیَابِهِمَا وَ یَطَئَانِ فِی شُعُورِهِمَا حَدَقَتَاهُمَا مِثْلُ قِدْرِ النُّحَاسِ وَ أَصْوَاتُهُمَا کَالرَّعْدِ الْعَاصِفِ وَ أَبْصَارُهُمَا مِثْلُ الْبَرْقِ اللَّامِعِ فَیَنْتَهِرَانِهِ وَ یَصِیحَانِ بِهِ وَ یَقُولَانِ مَنْ رَبُّکَ وَ مَنْ نَبِیُّکَ وَ مَا دِینُکَ وَ مَنْ إِمَامُکَ
فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَغْضَبُ حَتَّى یَنْتَفِضَ مِنَ الْإِدْلَالِ تَوَکُّلًا عَلَى اللَّهِ مِنْ غَیْرِ قَرَابَةٍ وَ لَا نَسَبٍ فَیَقُولُ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ وَ رَبُّ کُلِّ شَیْءٍ اللَّهُ وَ نَبِیِّی وَ نَبِیُّکُمْ مُحَمَّدٌ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ دِینِیَ الْإِسْلَامُ الَّذِی لَا یَقْبَلُ اللَّهُ مَعَهُ دِیناً وَ إِمَامِیَ الْقُرْآنُ مُهَیْمِناً عَلَى الْکُتُبِ وَ هُوَ الْقُرْآنُ الْعَظِیمُ
فَیَقُولَانِ صَدَقْتَ وَ وَفَّقْتَ وَفَّقَکَ اللَّهُ وَ هَدَاکَ انْظُرْ مَا تَرَى عِنْدَ رِجْلَیْکَ فَإِذَا هُوَ بِبَابٍ مِنْ نَارٍ فَیَقُولُ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ مَا کَانَ هَذَا ظَنِّی بِرَبِّ الْعَالَمِینَ
قَالَ فَیَقُولَانِ لَهُ یَا وَلِیَّ اللَّهِ لَا تَحْزَنْ وَ لَا تَخْشَ وَ أَبْشِرْ وَ اسْتَبْشِرْ لَیْسَ هَذَا لَکَ وَ لَا أَنْتَ لَهُ إِنَّمَا أَرَادَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَنْ یُرِیَکَ مِنْ أَیِّ شَیْءٍ نَجَّاکَ وَ یُذِیقَکَ بَرْدَ عَفْوِهِ قَدْ أَغْلَقَ هَذَا الْبَابَ عَنْکَ وَ لَا تَدْخُلُ النَّارَ أَبَداً انْظُرْ مَا تَرَى عِنْدَ رَأْسِکَ فَإِذَا هُوَ بِمَنَازِلِهِ مِنَ الْجَنَّةِ وَ أَزْوَاجِهِ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ.
قَالَ فَیَثِبُ وَثْبَةً لِمُعَانَقَةِ حُورِ الْعِینِ لِزَوْجَةٍ مِنْ أَزْوَاجِهِ فَیَقُولَانِ لَهُ یَا وَلِیَّ اللَّهِ إِنَّ لَکَ إِخْوَةً وَ أَخَوَاتٍ لَمْ یَلْحَقُوا فَنَمْ قَرِیرَ الْعَیْنِ کَعَاشِقٍ فِی حِجْلَتِهِ إِلَى یَوْمِ الدِّینِ.
قَالَ فَیُفْرَشُ لَهُ وَ یُبْسَطُ وَ یُلْحَدُ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا صَبِیٌّ قَدْ نَامَ مُدَلِّلًا بَیْنَ یَدَیْ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ بِأَثْقَلَ نَوْمَةً مِنْهُ.
قَالَ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ تَجِیئُهُ عُنُقٌ مِنَ النَّارِ فَتَطِیفُ بِهِ فَإِذَا کَانَ مُدْمِناً عَلَى تَنْزِیلِ السَّجْدَةِ وَ تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَ هُوَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ وَقَفَتْ عِنْدَهُ تَبَارَکَ وَ انْطَلَقَتْ تَنْزِیلُ السَّجْدَةُ فَقَالَتْ أَنَا آتٍ بِشَفَاعَةِ رَبِّ الْعَالَمِینَ.
قَالَ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ تَجِیئُهُ عُنُقٌ مِنَ النَّارِ فَتَطِیفُ بِهِ فَإِذَا کَانَ مُدْمِناً عَلَى تَنْزِیلِ السَّجْدَةِ وَ تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَ هُوَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ وَقَفَتْ عِنْدَهُ تَبَارَکَ وَ انْطَلَقَتْ تَنْزِیلُ السَّجْدَةُ فَقَالَتْ أَنَا آتٍ بِشَفَاعَةِ رَبِّ الْعَالَمِینَ.
قَالَ فَتَجِیءُ عُنُقٌ مِنَ الْعَذَابِ مِنْ قِبَلِ یَمِینِهِ فَیَقُولُ الصَّلَاةُ إِلَیْکِ عَنْ وَلِیِّ اللَّهِ فَلَیْسَ لَکِ إِلَى مَا قِبَلِی سَبِیلٌ فَتَأْتِیهِ مِنْ قِبَلِ یَسَارِهِ فَیَقُولُ الزَّکَاةُ إِلَیْکِ عَنْ وَلِیِّ اللَّهِ فَلَیْسَ لَکِ إِلَى مَا قِبَلِی سَبِیلٌ فَتَأْتِیهِ مِنْ قِبَلِ رَأْسِهِ فَیَقُولُ الْقُرْآنُ إِلَیْکِ عَنْ وَلِیِّ اللَّهِ فَلَیْسَ لَکِ إِلَى مَا قِبَلِی سَبِیلٌ فَیَخْرُجُ عُنُقٌ مِنَ النَّارِ مُغْضَباً فَیَقُولُ دُونَکُمَا وَلِیَّ اللَّهِ وَلِیَّکُمَا.
قَالَ فَیَقُولُ الصَّبْرُ وَ هُوَ فِی نَاحِیَةِ الْقَبْرِ أَمَا وَ اللَّهِ مَا مَنَعَنِی أَنْ أَلِیَ مِنْ وَلِیِّ اللَّهِ الْیَوْمَ إِلَّا أَنِّی نَظَرْتُ مَا عِنْدَکُمْ فَلَمَّا أَنْ حُزْتُمْ عَنْ وَلِیِّ اللَّهِ عَذَابَ الْقَبْرِ وَ مَئُونَتَهُ فَأَنَا لِوَلِیِّ اللَّهِ ذُخْرٌ وَ حِصْنٌ عِنْدَ الْمِیزَانِ وَ جِسْرِ جَهَنَّمَ وَ الْعَرْضِ عِنْدَ اللَّهِ.
فَقَالَ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یُفْتَحُ لِوَلِیِّ اللَّهِ مِنْ مَنْزِلِهِ مِنَ الْجَنَّةِ إِلَى قَبْرِهِ تِسْعَةٌ وَ تسعین [تِسْعُونَ] بَاباً یَدْخُلُ عَلَیْهَا رَوْحُهَا وَ رَیْحَانُهَا وَ طِیبُهَا وَ لَذَّتُهَا وَ نُورُهَا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَلَیْسَ شَیْءٌ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْ لِقَاءِ اللَّهِ.
قَالَ فَیَقُولُ یَا رَبِّ عَجِّلْ عَلَیَّ قِیَامَ السَّاعَةِ حَتَّى أَرْجِعَ إِلَى أَهْلِی وَ مَالِی
امام صادق علیه السلام فرماید رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله درباره قبر و برزخ اتفاقات آنها فرمودند: ... پس او را به سوی زندگی بالا می‌برند که فرشتگان آسمان همگی به او مرحبا گویند و برایش شفاعت و استغفار کنند؛ و خداوند تبارک و تعالی فرماید: رحمت من بر این روح باد!
و ارواح مومنان به سراغش آیند و دور و برش جمع شوند همان گونه که وقتی شخصی نبوده و در جمعی حاضر شود دورش را فراگیرند؛ و برخی به همدیگر گویند این روح را فعلا واگذارید تا خوب هوشیار شود چرا که از سختی عظیمی بیرون آمده است؛ و هنگامی که او در حال استراحت است به نزد او آیند و از او سوال پرسند و بگویند؛ فلانی چه کرد؟ پس اگر مرده باشد برایش گریه سر دهند و کلمه استرجاع [= انا لله و انا الیه راجعون] بر زبان آورند و بگویند: «مادرش هاویه» (قارعه/۹) او را برد؛ پس «ما از خداییم و به سوی خدا بازمی‌گردیم» (بقره/۱۵۶)
فرمود: پس خداوند فرماید: او (جسد) را به آن (خاک) برگردانید که «آنها را از آن آفریدم و بدان برگردانم و بار دیگر از آن بیرون آورم» (اشاره به آیه: مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فیها نُعیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْرى؛ طه/۵۵)
فرمود: پس وقتی تابوت وی را بر دوش کشند فرشتگان پیکر وی را بردارند و آن را در حفاظت خویش گیرند در حالی که شیاطین در دو صف منظم ایستاده و از دور می‌نگرند «در حالی که بر او ندارند هیچ سلطه‌ای» (اشاره به آیه: وَ ما کانَ لِیَ عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطان؛ ابراهیم/۲۲) و هیچ راهی. پس چون به قبر برسند بقعه‌های زمین خود را همچون بوستانی سرسبز برای وی بگسترانند و هر بقعه‌ای بگوید: خدایا او را در دل من قرار بده.
فرمود: پس وی را همچنان بیاورند تا به حفره‌ای که خداوند برایش مقدر فرموده بگذارند؛ پس چون وی را در لحدش بگذارند پدر و مادر و همسر و فرزندان و خواهر و برادرانش نزد وی متمثل شوند.فرمود: پس به همسرش بگوید: چرا گریه می‌کنی؟ می‌گوید به خاطر اینکه ما را عائله‌وار [= محتاج و نیازمند دیگران] به حال خود رها کردی و رفتی.
فرمود: آنگاه صورتی زیبا بیاید. وی بگوید: تو کیستی؟ می گوید: من عمل صالح توام؛ امروز من به امرخداوند برای تو دژی محکم و سپر و سلاح تو هستم.فرمود: پس بگوید: اما به خدا سوگند اگر می دانستم تو در اینجا سراغم می‌آیی خود را همواره وقف تو می‌کردم و [لحظه‌ای] مال و فرزندانم مرا نمی‌فریفت.
فرمود: پس بگوید: «ای ولیّ خدا! تو را بشارت به خیر می‌دهم.» پس به خدا سوگند وی صدای کفش پای مردم را هنگامی که بر می‌گردند و اینکه دستشان را [بعد از خواندن فاتحه] از خاک بر می دارند می‌شنود درحالی که روحش به آنجا برگشته و آنان نمی‌داند.
فرمود: وقتی بدنش را در قبر می‌گذارند، زمین به او می‌گوید: آفرین بر تو ای ولیّ خدا! به خدا سوگند که همواره وقتی روی من راه می‌رفتی، دوستت داشتم و اکنون که درون من جای گرفتی محبتی شدیدتر به تو خواهم داشت؛ به خدا سوگند که حق همسایگی را برایت ادا کنم و بسترت را خوش و خرم گردانم و جایگاهت را وسیع سازم که همانا من باغی از باغهای بهشت یا گودالی از گودال‌های دوزخم. آنگاه خداوند فرشته‌ای را بفرستد و او با بال خود بر چپ و راست و جلو و عقب وی زند و برایش از هر طرف به وسعت چهل نور گسترش یابد و قبرش سراسر نورانی شود.
فرمود: سپس نکیر و منکر بر او وارد شوند و آن هم آن دو فرشته سیاهی هستند که قبر را با دندانهای خود میشکافند و بر روی موهای خود قدم می‌گذارند حدقه چشمشان همانند کاسه مسین است و صدای ایشان همچون رعده کوبنده و چشم هایشان همچون برق لامع؛ پس بر او هجوم آورند و فریاد کشند و بگویند پروردگارت کیست و پیامبرت کیست و دینت چیست و امامت کیست؟
پس مومن آنگاه به خشم در آید از شوقی که به خداوند دارد و به خدا توکل کند بدون اینکه خویشاوندی یا قرابتی [با خدا] داشته باشد. بگوید پروردگار من و پروردگار شما و پروردگار همه چیز الله است و پیامبر من و پیامبر شما حضرت محمد خاتم پیامبران است و دین من اسلام است که خداوند در حالی که آن هست، دین دیگری را قبول نکند و امام من قرآن است که بر همه کتابهای آسمانی هیمنه دارد و همان قرآن عظیم است.
پس آنان گویند راست گفتی و خداوند توفیقت داد و هدایتت کرد. بنگر آنچه زیر پایت است پس نگاه میکند دری از درهای جهنم است می گوید انا لله و انا الیه راجعون؛ من به خداوند چنین گمانی نداشتم.
آن دو می‌گویند: ای ولیّ خدا! غمگین نباش و نترس و تو را بشارت که این برای تو نیست و تو برای او نیستی. همانا خداوند تبارک و تعالی خواست که به تو نشان دهد که از چه چیزی نجات یافتی و خنکی بخششش را به تو بچشاند الان این در بر تو بسته می شود و هرگز در آتش وارد نخواهی شد. بنگر بالای سرت چه میبینی؟ او منزل هایش از بهشت و همسرانش از حورالعین را ببیند.
فرمود: پس برای در آغوش گرفتن حورالعینی که همسری از همسرانش است از جا برخیزد؛ اما آن دو [= نکیر و منکر] به او گویند: ای ولی خدا همانا برای تو برادران و خواهرانی است که هنوز به تو ملحق نشده‌اند. (ظاهرا اشاره است به اینکه باید قیامت برپا شود تا به این بهشت وارد شوی) پس در حالی که به چشم روشنی رسیده‌ای بخواب – همانند عاشقی که در حجله عروسی‌اش به خواب رود – تا روز جزا.
فرمود: سپس برای او [قبرش] مفروش گردد و گسترده شود و سنگ لحد نهاده شود. فرمود: به خدا سوگند خوابش سنگینتر خواهد بود از خواب هر طفلی که در آغوش پدر و مادرش ناز کند و به خواب رود.
فرمود: و هنگامی که روز قیامت شود (این عبارت احتمالا اشتباه ناسخ است؛ زیرا ادامه روایت معلوم میشود که اینها درباره وضعیت او در قبر است) فرازی از آتش به سراغش آید و دور او طواف کند؛ پس اگر وی کسی باشد که بر سوره سجده و «تبارک الذی بیده الملک و هو علی کل شیء قدیر» مداومت داشت [سوره] تبارک نزد او بایستد و سوره سجده به راه افتد و بگوید من شفاعت رب العالمین را برای تو آوردم.
فرمود: و هنگامی که روز قیامت شود فرازی از آتش به سراغش آید و دور او طواف کند؛ پس اگر وی کسی باشد که بر سوره سجده و «تبارک الذی بیده الملک و هو علی کل شیء قدیر» مداومت داشت [سوره] تبارک نزد او بایستد و سوره سجده به راه افتد و بگوید من شفاعت رب العالمین را برای تو آوردم.
فرمود: پس فرازی از عذاب از سمت راستش آید؛ اما نماز گوید از ولی خدا دور شو که تو را از سمت من به سوی او راهی نیست. پس از سمت چپ به سراغش آید؛ اما زکات گوید از ولی خدا دور شو که تو را از سمت من به سوی او راهی نیست. پس از جانب سرش به سراغ وی آید؛ قرآن گوید از ولی خدا دور باش که تو را از سمت من به سوی او راهی نیست که همانا در دلش و در زبانش که با آن توحید خداوند را می گفت مرا جای داده است پس تو را از سمت من به سوی او راهی نیست. پس آن فراز از آتش با عصبانیت بیرون رود و بگوید این ولی خدا و ولی‌تان برای خودتان!
فرمود: آنگاه صبر هم که در گوشه ای از قبر ایستاده بگوید: به خدا سوگند چیزی مرا باز نداشته که برای دفاع از ولی خدا پا پیش نهم جز اینکه دیدم که شما چه می کنید؛ اکنون که شما عذاب قبر و سختی‌اش را از ولی خدا دور کردید من برای ولی خدا ذخیره و دژی هستم هنگامه برپا شدن ترازوها و بر سر پل صراط و عرضه شدن نزد خداوند.
و امیرالمومنین علی علیه السلام فرماید: برای ولی خدا از منزلش در بهشت ۹۹ در به سوی قبرش باز شود که از جانب آنها روح و ریحان و پاکی و لذت و نور آن تا روز قیامت به وی رسد به نحوی که چیزی از لقاءالله برای وی محبوب تر نماند.
فرمود: پس او بگوید پروردگارا برپا شدن قیامت را برای من تعجیل فرما تا به خانواده و دارایی هم برسم.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٨، ص ٢٠٧، ح ٢٠٥
قَالَ عَلِی بْنِ موسی الرِّضَا (علیه السلام): إِنَ أَوْحَشَ مَا یَکُونُ هَذَا الْخَلْقُ فِی ثَلَاثَةِ مَوَاطِنَ یَوْمَ یُولَدُ وَ یَخْرُجُ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ فَیَرَى الدُّنْیَا وَ یَوْمَ یَمُوتُ فَیُعَایِنُ الْآخِرَةَ وَ أَهْلَهَا وَ یَوْمَ یُبْعَثُ فَیَرَى أَحْکَاماً لَمْ یَرَهَا فِی دَارِ الدُّنْیَا.
امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) فرمودند: همانا وحشتناک ترین اموری که بر این خلق اتفاق می افتد در سه موضع است، روزی که متولد می شود و از شکم مادرش خارج می شود پس دنیا را می بییند و روزی که میمیرد و آخرت و اهلش را مشاهده می کند و روزی که (از قبر) مبعوث می شود پس اموری را می بیند که در در دنیا ندیده است. (سرّ کثرت وحشت در این مواضع عدم انس بنشأة دیگر است چنانچه مشاهده مى‌شود در همین نشأه دنیویّه هر گاه بخواهد آدمى سفرى برود یا از موضعى بموضع دیگر منتقل شود چقدر در وحشت است تا چه رسد بانتقال از نشئه دنیویّه بنشئه برزخیّه و از نشأه برزخ بنشأه قیامت.)
عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج ١، ص ٢٥٧، ح ١١
عَنْ عَمْرِو بْنِ یَزِیدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع إِنِّی سَمِعْتُکَ وَ أَنْتَ تَقُولُ کُلُّ شِیعَتِنَا فِی الْجَنَّةِ عَلَى مَا کَانَ فِیهِمْ قَالَ صَدَقْتُکَ کُلُّهُمْ وَ اللَّهِ فِی الْجَنَّةِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ الذُّنُوبَ کَثِیرَةٌ کِبَارٌ فَقَالَ أَمَّا فِی الْقِیَامَةِ فَکُلُّکُمْ فِی الْجَنَّةِ بِشَفَاعَةِ النَّبِیِّ الْمُطَاعِ أَوْ وَصِیِّ النَّبِیِّ وَ لَکِنِّی وَ اللَّهِ أَتَخَوَّفُ عَلَیْکُمْ فِی الْبَرْزَخِ قُلْتُ وَ مَا الْبَرْزَخُ قَالَ الْقَبْرُ مُنْذُ حِینِ مَوْتِهِ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ.
عمرو بن یزید گوید به امام صادق (علیه السلام) گفتم: من از شما شنیدم که می فرمودید: همه شیعیان ما به خاطر آنچه دارند ( عقیده ولایت) در بهشت هستند. امام فرمودند: راست گفتی؛ به خدا سوگند همگی در بهشتند. عمرو گوید گفتم: فدایت شوم! گناهان زیادند و بزرگ. امام فرمودند: امّا در قیامت، همه آنها در بهشتند به سبب شفاعت پیامبر اطاعت شده یا وصّی پیامبر، ولی به خدا سوگند من بر شما درباره برزخ می ترسم. گفتم برزخ چیست؟ فرمودند: برزخ همان قبر است از زمان مرگ شخص تا روز قیامت.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٢، ح ٣
قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام): وَ اللَّهِ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمْ إِلَّا الْبَرْزَخَ؛ فَأَمَّا إِذَا صَارَ الْأَمْرُ إِلَیْنَا فَنَحْنُ أَوْلَى بِکُمْ
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: به خدا قسم برای شما نمی ترسم مگر از برزخ پس همانا وقتی امر به سوی ما شود پس ما بر شما بهتر می دانیم که چه کنیم.
تفسیر القمی، ج٢، ص: ٩٤
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ کَانَ أَبِی ع یَقُولُ إِذَا أَصْبَحَ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ إِلَى اللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَى مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ ص اللَّهُمَّ ... اللَّهُمَ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ وَ مِنْ ضِیقِ الْقَبْرِ ...
امام صادق (علیه السلام) فرمودند پدرم هنگامی که صبح می کردند می فرمودند: به نام خدا و به خدا و به سوی خدا و در راه خدا و بر امت رسول خدا (ص) ... خدایا! به تو پناه می برم از عذاب قبر و از فشار قبر و از تنگی قبر...
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٢، ص ٥٢٥، ح ١٣
عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ قَالَ: الْتَقَى سَلْمَانُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ إِنْ مِتَّ قَبْلِی فَالْقَنِی فَأَخْبِرْنِی مَا صَنَعَ بِکَ رَبُّکَ وَ إِنْ أَنَا مِتُّ قَبْلَکَ لَقِیتُکَ فَأَخْبَرْتُکَ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ کَیْفَ هَذَا أَ وَ یَکُونُ هَذَا قَالَ نَعَمْ إِنَّ أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِینَ فِی بَرْزَخٍ مِنَ الْأَرْضِ تَذْهَبُ حَیْثُ شَاءَتْ وَ نَفْسَ الْکَافِرِ فِی سِجِّینٍ.
از سعید بن مسیب، گفت: سلمان و عبد اللَّه بن سلام بر خوردند، پس یکى به دیگرى گفت: اگر پیش از من مردى مرا دیدار کن و بگو پروردگارت با تو چه کرد، و اگر پیش از تو مردم تو را دیدار کنم و بتو گزارش دهم، عبد اللّه بن سلام گفت: این چگونه است؟ آیا این شدنى است؟ گفت: آرى، همانا جان مؤمنان در برزخ زمینند، هر جا خواهند بروند و جان کافر در سجین است.
بحار الأنوار (ط - بیروت) / ج٥٥ / ٥٣ / باب ٦ سدرة المنتهى و معنى علیین و سجین ..... ص : ٤٨
قَالَ اللَّه (): وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبیلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیَاء وَلَکِن لاَّ تَشْعُرُونَ
به کسانى که در راه خدا کشته مى‌شوند، مردگان مگویید، بلکه آنان زندگانند ولى شما درک نمى کنید.
سوره بقره، آیه ١٥٤
قَالَ اللَّه (): وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاء عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ. فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ
آنانى را که در راه خدا کشته مى‌شوند، مردگان مپندارید که آنان نزد پروردگارشان زندگانند و روزى داده مى‌شوند و به آنچه خداى از فضل خویش به آنان ارزانى مىدارد شادند، و به آنانى که هنوز به آنان نپیوستهاند مژده مىدهند که بیمى بر ایشان نیست و آنان اندوهگین نمىشوند.
سوره آل عمران، آیه ١٦٩
حَدَّثَنَا عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُبْدُوسٍ النَّیْسَابُورِیُّ الْعَطَّارُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بِنَیْسَابُورَ فِی شَعْبَانَ سَنَةَ اثْنَتَیْنِ وَ خَمْسِینَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ النَّیْسَابُورِیُّ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ قَالَ: سَأَلَ الْمَأْمُونُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا ع أَنْ یَکْتُبَ لَهُ مَحْضَ الْإِسْلَامِ عَلَى سَبِیلِ الْإِیجَازِ وَ الِاخْتِصَارِ فَکَتَبَ ع لَهُ أَنَّ مَحْضَ الْإِسْلَامِ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ إِلَهاً وَاحِداً أَحَداً فَرْداً صَمَداً قَیُّوماً سَمِیعاً بَصِیراً قَدِیراً قَدِیماً قَائِماً بَاقِیاً عَالِماً لَا یَجْهَلُ قَادِراً لَا یَعْجِزُ غَنِیّاً لَا یَحْتَاجُ عَدْلًا لَا یَجُورُ وَ أَنَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْءٍ وَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ لَا شِبْهَ لَهُ وَ لَا ضِدَّ لَهُ وَ لَا نِدَّ لَهُ وَ لَا کُفْءَ لَهُ وَ أَنَّهُ الْمَقْصُودُ بِالْعِبَادَةِ وَ الدُّعَاءِ وَ الرَّغْبَةِ وَ الرَّهْبَةِ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَمِینُهُ وَ صَفِیُّهُ وَ صَفْوَتُهُ مِنْ خَلْقِهِ وَ سَیِّدُ الْمُرْسَلِینَ وَ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ أَفْضَلُ الْعَالَمِینَ ... وَ یُؤْمِنُ بِعَذَابِ الْقَبْرِ وَ مُنْکَرٍ وَ نَکِیرٍ وَ الْبَعْثِ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ الْمِیزَانِ وَ الصِّرَاطِ وَ الْبَرَاءَةُ مِنَ الَّذِینَ ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدٍ ص وَ هَمُّوا بِإِخْرَاجِهِمْ وَ سَنُّوا ظُلْمَهُمْ وَ غَیَّرُوا سُنَّةَ نَبِیِّهِمْ ص ...
عبد الواحد بن محمّد بن عبدوس نیشابورىّ- رضى اللَّه عنه- در ماه شعبان ٣٥٢ از علىّ بن محمّد بن قتیبه از فضل بن شاذان برایم حدیث کرد که مأمون از امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) درخواست کرد که بطور اجمال و خلاصه اسلام خالص و یک دست را براى او بنویسد؛ امام علیه السّلام در پاسخ او نوشت: «اسلام محض، شهادت به یکتائى معبود است که خدائى جز او نیست، نظیر ندارد، معبودى است واحد و یگانه، مثل و مانند ندارد، بىنیاز و ابدى است، آغاز ندارد و قائم بذات خود است، شنوا و بینا و صاحب قدرت است، ازلى و سرمدى است، عالم و آگاهى است که هیچ چیز بر او پوشیده نیست، توانایى است که عجز در او راه ندارد، بىنیاز و غنىّ بالذّاتى است که احتیاج و نیاز را بر او راهى نیست، عادلى است که ستم از او سر نمیزند، و او آفریننده همه چیز است، و همتا و نظیر و مانند و مثل و شبیه ندارد، همکار و شریک و انباز ندارد، و اوست مقصود و مطلوب در عبادت و دعاء و سؤال و رجاء و خوف و آنکه محمّد بنده و فرستاده و رسول او است، و امین و برگزیده و منتخب او است از میان خلقش و سید پیامبران و خاتم انبیاء و برترین عالمیان، ... (حدیث مفصل است تا آنجا که می فرماید) و بعذاب قبر و عالم برزخ، و بمنکر و نکیر ایمان داشتن، و نیز به برانگیخته شدن پس از مرگ در روز رستاخیز، و بمیزان و پل صراط و بیزارى از کسانى که در حقّ آل محمّد علیهم السّلام ظلم کردند واجب است؛ و (خصوصا رؤسا که) آنان را خانهنشین نمودند، از بلاد و زادگاه خود بیرون راندند، یا قصد آن را داشتند، و ستم و ناروائى را بر آنان سنّت نهادند، و سنّت پیغمبر- صلّى اللَّه علیه و آله- را زیر و رو کرده و تغییر دادند ...
عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج ٢، ص ١٢١، ح ١
وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ وَقَفَ عَلَى قَلِیبِ بَدْرٍ فَقَالَ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ قُتِلُوا یَوْمَئِذٍ وَ قَدْ أُلْقُوا فِی الْقَلِیبِ لَقَدْ کُنْتُمْ جِیرَانَ سَوْءٍ لِرَسُولِ اللَّهِ ص أَخْرَجْتُمُوهُ مِنْ مَنْزِلِهِ وَ طَرَدْتُمُوهُ ثُمَّ اجْتَمَعْتُمْ عَلَیْهِ فَحَارَبْتُمُوهُ فَقَدْ وَجَدْتُ مَا وَعَدَنِی رَبِّی حَقّاً فَقَالَ لَهُ عُمَرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا خِطَابُکَ لِهَامٍ قَدْ صَدِیَتْ فَقَالَ لَهُ مَهْ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ فَوَ اللَّهِ مَا أَنْتَ بِأَسْمَعَ مِنْهُمْ وَ مَا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ أَنْ تَأْخُذَهُمُ الْمَلَائِکَةُ بِمَقَامِعِ الْحَدِیدِ إِلَّا أَنْ أُعْرِضَ بِوَجْهِی هَکَذَا عَنْهُمْ.
از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم روایت شده است که: در جنگ بدر چون مشرکین مغلوب و کشته شدند و کشتگان را در چاه بدر انداختند، حضرت بر دهانه چاه ایستاده و به کشتگان خطاب کردند: شما چه بد همسایگان و همجوارانی برای رسول خدا بودید؛ او را از منزلش که در مکّه بود خارج کردید و طرد نمودید، سپس همه با هم اجتماع نموده و با او محاربه و جنگ نمودید؛ پس حقّاً آنچه را که خدا به من وعده داده است دیدم که حقّ است.
عمر گفت: ای رسول خدا! خطاب شما با سرهائی که روح از آنها رفته است چه فائده دارد؟ حضرت فرمودند: ساکت شو، ای پسر خطّاب! سوگند بخدا که تو از آنها شنواتر نیستی! و بین آنها و ملائکه‌ای که با گرزهای آهنین آنها را بگیرند هیچ فاصله‌ای نیست، مگر آنکه من صورت خود را اینطور از آنها برگردانم.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٦، ص ٢٥٤
رُوِیَ أَنَّهُ (رَسُولُ اللَّه) (ص) یَوْمَ بَدْرٍ کَانَ یُنَادِی الْمَقْتُولِینَ وَ یَقُولُ فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُمْ أَمْوَاتٌ فَکَیْفَ تُنَادِیهِمْ فَقَالَ ص إِنَّهُمْ أَسْمَعُ مِنْکُمْ.
روایت شده که رسول خدا (ص) در روز جنگ بدر کشته شدگان را صدا می زد و می فرمود « آیا شما هم آنچه را پروردگارتان به شما وعده داده بود حق یافتید؟» (سوره اعراف آیه ٤٤) پس گفته شد ای رسول خدا (ص) همانا آنها مردگانند پس چطور ایشان را ندا می دهید، پس فرمودند: همانا آنها از شما شنواترند.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٦، ص ٢٠٧
وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْیاءٌ وَ لکِنْ لا تَشْعُرُونَ
و درباره کسانی که در راه خدا کشته شده اند نگویید مرده اند بلکه زنده هستند ولیکن شما درک نمی کنید.
سوره بقره، آیه ١٥٤
وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ. فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ. یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ وَ أَنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ
هرگز کسانى را که در راه خدا کشته شده‌اند مرده مپندار بلکه زندهاند که نزد پروردگارشان روزى داده مى‌شوند (١٦٩) به آنچه خدا از فضل خود به آنان داده استشادمانند و براى کسانى که از پى ایشانند و هنوز به آنان نپیوستهاند شادى مىکنند که نه بیمى بر ایشان است و نه اندوهگین مى‌شوند (١٧٠) بر نعمت و فضل خدا و اینکه خداوند پاداش مؤمنان را تباه نمىگرداند شادى مىکنند (١٧١)
سوره آل عمران، آیات ١٦٩ تا ١٧١
فس، تفسیر القمی وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الْآیَةَ: فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: هُمْ وَ اللَّهِ شِیعَتُنَا إِذَا دَخَلُوا الْجَنَّةَ وَ اسْتَقْبَلُوا الْکَرَامَةَ مِنَ اللَّهِ اسْتَبْشَرُوا بِمَنْ لَمْ یَلْحَقْ بِهِمْ مِنْ إِخْوَانِهِمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الدُّنْیَا أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ وَ هُوَ رَدٌّ عَلَى مَنْ یُبْطِلُ الثَّوَابَ وَ الْعِقَابَ بَعْدَ الْمَوْتِ.
«و هرگز گمان مبر آنها که در راه خدا کشته شده‌اند، مردگانند؛ بلکه آنها زندگانى هستند که نزد پروردگارشان روزى داده مى‌شوند. آنان بخاطر آنچه خداوند از فضلش به آنها داده، شادمانند و به کسانى که به دنبال ایشانند، ولى هنوز به آنها ملحق نشده‌اند، مژده مىدهند که نه ترسى بر آنها است و نه غمى خواهند داشت.» (سوره آل عمران، آیات ١٦٩ تا ١٧١) امام صادق (علیه السلام) در ذیل این آیات فرمودند: ایشان به خدا سوگند شیعیان ما هستند وقتی داخل بهشت می شوند و به سوی کرامت از جانب خداوند می روند و به برادران مومنشان در دنیا که هنوز به آنها ملحق نشده اند مژده می دهند «که ترسی و غمی برای آنها نیست.» و آن ردی است بر کسی که باطل می داند ثواب و عقاب را بعد از مرگ.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٦، ص ٢١٤، ح ١
فس، تفسیر القمی حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ إِلَى قَوْلِهِ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی مَانِعِ الزَّکَاةِ. قَوْلُهُ وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ قَالَ الْبَرْزَخُ هُوَ أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ وَ هُوَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ بَیْنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ هُوَ رَدٌّ عَلَى مَنْ أَنْکَرَ عَذَابَ الْقَبْرِ وَ الثَّوَابَ وَ الْعِقَابَ قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ هُوَ قَوْلُ الصَّادِقِ ع وَ اللَّهِ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمْ إِلَّا الْبَرْزَخَ فَأَمَّا إِذَا صَارَ الْأَمْرُ إِلَیْنَا فَنَحْنُ أَوْلَى بِکُمْ.
«تا آنگاه که مرگ یکى از ایشان فرا رسد مىگوید پروردگارا مرا بازگردانید. شاید من در آنچه وانهادهام کار نیکى انجام دهم نه چنین است این سخنى است که او گوینده آن است» (سوره المؤمنون، آیات ٩٩ و ١٠٠) پس همانا آن نازل شده در مورد کسی که زکات نمی دهد. « و پشاپیش آنان برزخى است تا روزى که برانگیخته خواهند شد» (سوره المؤمنون، آیه ١٠٠) امام صادق (علیه السلام) در ذیل این آیات فرمودند: برزخ همان امر بین دو امر و همان ثواب و عقاب بین دنیا و آخرت است و آن ردی است بر گفتار کسی که عذاب قبر و ثواب و عقاب قبل از روز قیامت را انکار می کند و آن گفتار امام صادق (علیه السلام) است که می فرماید: به خدا قسم برای شما نمی ترسم مگر از برزخ پس همانا وقتی امر به سوی ما شود پس ما بر شما بهتر می دانیم که چه کنیم.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٦، ص ٢١٤، ح ٢
قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ
مى‌گویند پروردگارا دو بار ما را به مرگ رسانیدى و دو بار ما را زنده گردانیدى به گناهانمان اعتراف کردیم پس آیا راه بیرونشدنى [از آتش] هست.
سوره مؤمن، آیه ١١
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَرْوُونَ أَنَّ أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِینَ فِی حَوَاصِلِ طُیُورٍ خُضْرٍ حَوْلَ الْعَرْشِ فَقَالَ لَا الْمُؤْمِنُ أَکْرَمُ عَلَى اللَّهِ مِنْ أَنْ یَجْعَلَ رُوحَهُ فِی حَوْصَلَةِ طَیْرٍ وَ لَکِنْ فِی أَبْدَانٍ کَأَبْدَانِهِمْ.
راوی حدیث گوید به امام صادق (علیه السلام) گفتم: جانم فدای شما باد، می گویند: ارواح مؤمنین ( پس از خارج شدن از بدن) داخل چینه دان پرندگان سبز رنگ در اطراف عرش خدایند؟ حضرت فرمودند: خیر، احترام مؤمن در پیشگاه خداوند بیش از این است که روح او را در چینه دان مرغها قرار دهد. ولکن در بدنی همانند بدن دنیائی او قرار می گیرد.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٤، ح ١
عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِ قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع إِلَى الظَّهْرِ فَوَقَفَ بِوَادِی السَّلَامِ کَأَنَّهُ مُخَاطِبٌ لِأَقْوَامٍ فَقُمْتُ بِقِیَامِهِ حَتَّى أَعْیَیْتُ ثُمَّ جَلَسْتُ حَتَّى مَلِلْتُ ثُمَّ قُمْتُ حَتَّى نَالَنِی مِثْلُ مَا نَالَنِی أَوَّلًا ثُمَّ جَلَسْتُ حَتَّى مَلِلْتُ ثُمَّ قُمْتُ وَ جَمَعْتُ رِدَائِی فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی قَدْ أَشْفَقْتُ عَلَیْکَ مِنْ طُولِ الْقِیَامِ فَرَاحَةَ سَاعَةٍ ثُمَّ طَرَحْتُ الرِّدَاءَ لِیَجْلِسَ عَلَیْهِ فَقَالَ لِی یَا حَبَّةُ إِنْ هُوَ إِلَّا مُحَادَثَةُ مُؤْمِنٍ أَوْ مُؤَانَسَتُهُ قَالَ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِنَّهُمْ لَکَذَلِکَ قَالَ نَعَمْ وَ لَوْ کُشِفَ لَکَ لَرَأَیْتَهُمْ حَلَقاً حَلَقاً مُحْتَبِینَ یَتَحَادَثُونَ فَقُلْتُ أَجْسَامٌ أَمْ أَرْوَاحٌ فَقَالَ أَرْوَاحٌ وَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَمُوتُ فِی بُقْعَةٍ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ إِلَّا قِیلَ لِرُوحِهِ الْحَقِی بِوَادِی السَّلَامِ وَ إِنَّهَا لَبُقْعَةٌ مِنْ جَنَّةِ عَدْنٍ.
حبة عرنی می گوید همراه امام علی بن ابی طالب (علیه السلام) به پشت کوفه محل قبرستان وادی السلام رفتیم، ایشان انگار که با عده ای سخن می گویند ایستادند من نیز ایستادم تا اینکه خسته شدم و نشستم آنقدر که از نشستن هم خسته شدم پس ایستادم و دوباره خسته شدم و نشستم. بعد از اینکه دوباره بی حوصله شدم عبای خود را جمع کردم و برای امام علیه السلام انداختم و گفتم از اینکه اینقدر بایستید بر حال شما نگرانم. ایشان فرمودند: ایستادن من به خاطر گفتگو با مومنی و انس با اوست. من گفتم: آیا این مردگان هم با شما در گفتگویند؟ ایشان فرمودند: بله، اگر پرده از چشمانت کنار می رفت می دیدی که گروه گروه دوستانه نشسته اند. گفتم: آیا در اجسامند یا ارواح؟ فرمودند: در قالب ارواحند و هیچ مومنی در ناحیه ای از نواحی زمین نمی میرد مگر آنکه به روح او گفته می شود که به وادی السلام داخل گردد و اینجا قطعه ای از بهشت است .
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٣، ح ١
عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ مَا یَقُولُ النَّاسُ فِی أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ؟ فَقُلْتُ یَقُولُونَ تَکُونُ فِی حَوَاصِلِ طُیُورٍ خُضْرٍ فِی قَنَادِیلَ تَحْتَ الْعَرْشِ. فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع سُبْحَانَ اللَّهِ الْمُؤْمِنُ أَکْرَمُ عَلَى اللَّهِ مِنْ أَنْ یَجْعَلَ رُوحَهُ فِی حَوْصَلَةِ طَیْرٍ. یَا یُونُسُ إِذَا کَانَ ذَلِکَ أَتَاهُ مُحَمَّدٌ ص وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ ع وَ الْمَلَائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ ع فَإِذَا قَبَضَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صَیَّرَ تِلْکَ الرُّوحَ فِی قَالَبٍ کَقَالَبِهِ فِی الدُّنْیَا فَیَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ فَإِذَا قَدِمَ عَلَیْهِمُ الْقَادِمُ عَرَفُوهُ بِتِلْکَ الصُّورَةِ الَّتِی کَانَتْ فِی الدُّنْیَا.
یونس بن ظبیان گوید: در محضر امام صادق (علیه السلام) بودم ایشان فرمودند: مردم درباره ارواح مؤمنین چه می‌گویند؟ گفتم: می‌گویند ارواح مؤمنین در چینه‌دان‌های پرندگان سبز رنگ در قندیل‌هایی تحت عرش هستند. پس فرمودند: سبحان الله مؤمن پیش خدا عزیزتر از آن است که روح او را در چینه‌دان پرندهایی قرار دهد؛ ای یونس وقتی آن (ارتحال مؤمن از دنیا) فرا رسد، محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین(علیهم السلام) و ملائکه مقرّب نزد او می‌آیند. چون خداوند روح او را قبض کند، او را در قالبی مانند قالب دنیا قرار دهد، سپس در همان قالب‌ها می‌خورند و می‌آشامند و وقتی کسی بر او وارد میشود او را به همان چهره‌ای که در دنیا بوده است می‌شناسد.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٥، ح ٦
عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع اضْطَجَعَ فِی نَجَفِ الْکُوفَةِ عَلَى الْحَصَى فَقَالَ قَنْبَرٌ یَا مَوْلَایَ أَ لَا أَفْرُشُ لَکَ ثَوْبِی تَحْتَکَ فَقَالَ لَا إِنْ هِیَ إِلَّا تُرْبَةُ مُؤْمِنٍ أَوْ مُزَاحَمَتُهُ فِی مَجْلِسِهِ فَقَالَ الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ أَمَّا تُرْبَةُ مُؤْمِنٍ فَقَدْ عَلِمْنَا أَنَّهَا کَانَتْ أَوْ سَتَکُونُ فَمَا مَعْنَى مُزَاحَمَتِهِ فِی مَجْلِسِهِ فَقَالَ یَا ابْنَ نُبَاتَةَ إِنَّ فِی هَذَا الظَّهْرِ أَرْوَاحَ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ فِی قَوَالِبَ مِنْ نُورٍ عَلَى مَنَابِرَ مِنْ نُورٍ.
امام علی (علیه السلام) در نجف کوفه بر روی زمین به پشت دراز کشید (و هیچ زیر اندازی نداشت) قنبر گفت: مولای من! اجازه می‌دهی لباسم را برای شما روی زمین پهن کنم؟ فرمود: نه، نیست این جا مگر خاک مؤمن یا زحمت برای مؤمن در نشستن است. اصبغ بن نباته گفت: یا امیر المؤمنین! خاک مؤمن را می‌دانم و می‌شناسم که در اینجا بوده است و یا بعداً به اینجا می‌آید. لکن معنای مزاحمت با مؤمن در نشستن اینجا را نفهمیدم. حضرت فرمود: ای پسر نباته! ارواح هر مرد و زن مؤمن در پشت کوفه (نجف اشرف) در قالب‌های نورانی بر فراز منبرهایی از نور قرار دارند.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٦، ص ٢٣٧، ح ٥٥
و قد روی عن الصَّادِقُ (علیه السلام): فَسُئِلَ عَمَّنْ مَاتَ فِی هَذِهِ الدَّارِ أَیْنَ تَکُونُ رُوحُهُ فَقَالَ مَنْ مَاتَ وَ هُوَ مَاحِضٌ لِلْإِیمَانِ مَحْضاً أَوْ مَاحِضٌ لِلْکُفْرِ مَحْضاً نُقِلَتْ رُوحُهُ مِنْ هَیْکَلِهِ إِلَى مِثْلِهِ فِی الصُّورَةِ وَ جُوزِیَ بِأَعْمَالِهِ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَإِذَا بَعَثَ اللَّهُ مَنْ فِی الْقُبُورِ أَنْشَأَ جِسْمَهُ وَ رَدَّ رُوحَهُ إِلَى جَسَدِهِ وَ حَشَرَهُ لِیُوَفِّیَهُ أَعْمَالَهُ؛ فَالْمُؤْمِنُ یَنْتَقِلُ رُوحُهُ مِنْ جَسَدِهِ إِلَى مِثْلِ جَسَدِهِ فِی الصُّورَةِ فَیُجْعَلُ فِی جَنَّاتٍ مِنْ جِنَانِ الدُّنْیَا یَتَنَعَّمُ فِیهَا إِلَى یَوْمِ الْمَآبِ وَ الْکَافِرُ یَنْتَقِلُ رُوحُهُ مِنْ جَسَدِهِ إِلَى مِثْلِهِ بِعَیْنِهِ وَ یُجْعَلُ فِی نَارٍ فَیُعَذَّبُ بِهَا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ.
از امام صادق(علیه السلام) پرسیدند: در رابطه با کسی که در دنیا میمیرد، روحش در کجا خواهد بود؟ فرمود: مؤمن خالص و کافر خالص که می‌میرند، روحشان به هیکلی که نظیر آنها است منتقل میشود و تا قیامت با اعمال خویش (اعمّ از خوب و بد) مجازات می‌شوند و چون خداوند اهل قبور را زنده کند، جسم آنها را می‌سازد و روح را به بدن آنها برمی‌گرداند و محشورشان میکند تا اعمالشان را (که تبدیل به نعمت یا عذاب شده‌اند) به آنها بدهد. پس مؤمن روحش از جسدش منتقل میشود در جسدی در شکل قبلی آن و در بهشتی از بهشت‌های دنیا (فضای بهشتی مانند فضای زیباییهای دنیا) قرار داده میشود و تا روز قیامت در آن متنعّم خواهد بود و کافر، روح از جسدش به مثل آن جسد منتقل میشود و در آتش قرار داده میشود و با آن تا قیامت معذّب خواهد بود.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٦، ص ٢٥٣
٢- عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِینَ لَفِی شَجَرَةٍ مِنَ الْجَنَّةِ یَأْکُلُونَ مِنْ طَعَامِهَا وَ یَشْرَبُونَ مِنْ شَرَابِهَا وَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَقِمِ السَّاعَةَ لَنَا وَ أَنْجِزْ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا وَ أَلْحِقْ آخِرَنَا بِأَوَّلِنَا.
امام صادق علیه السّلام فرمودند: به راستى که ارواح مؤمنان در درختى از بهشت قرار دارند که از خوراک آن مى‌خورند و از آشامیدنى آن مى‌نوشند و مى‌گویند: پروردگارا! قیامت را براى ما برپا کن و به آنچه به ما وعده داده‌اى وفا کن و آیندگان ما را به پیشینیان ما ملحق ساز.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٤، ح ٢
عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ صَبِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَیْهِ یَوْماً فَأَلْقَى إِلَیَ ثِیَاباً وَ قَالَ یَا وَلِیدُ رُدَّهَا عَلَى مَطَاوِیهَا فَقُمْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع رَحِمَ اللَّهُ الْمُعَلَّى بْنَ خُنَیْسٍ فَظَنَنْتُ أَنَّهُ شَبَّهَ قِیَامِی بَیْنَ یَدَیْهِ بِقِیَامِ الْمُعَلَّى بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ قَالَ أُفٍّ لِلدُّنْیَا أُفٍّ لِلدُّنْیَا إِنَّمَا الدُّنْیَا دَارُ بَلَاءٍ یُسَلِّطُ اللَّهُ فِیهَا عَدُوَّهُ عَلَى وَلِیِّهِ وَ إِنَّ بَعْدَهَا دَاراً لَیْسَتْ هَکَذَا فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ أَیْنَ تِلْکَ الدَّارُ فَقَالَ هَاهُنَا وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَى الْأَرْض.
ولید بن صبیح گوید: روزى خدمت امام صادق علیه السّلام شرفیاب شدم آن حضرت چند تیکه جامه نزد من انداخت و فرمود: اینها را بهمان تائى که داشته تا کن من (براى انجام فرمان او) در پیش روى آن حضرت بپا خاستم، پس امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند معلى بن خنیس را رحمت کند (معلى بن خنیس از اصحاب و از خدمتگزاران آن حضرت بود که بدست داود بن على فرماندار مدینه کشته شد و حضرت در مرگ او بسیار ناراحت شدند). من گمان کردم که امام علیه السّلام ایستادن مرا در برابرش بایستادن معلى بن خنیس تشبیه کرده و بیاد او افتاده (که دفعتا بر اف او طلب رحمت کردند) سپس فرمود: اف بر این دنیا اف بر این دنیا، همانا دنیا خانه بلائى است که خداوند در آن دشمنش را بر دوستش مسلط گرداند، و براستى پس از اینجا خانهاى است که چنین نیست. من عرضکردم: قربانت آن خانه کجاست؟ فرمود: اینجا، و با دست اشاره بزمین کرد.
(مجلسى (ره) گوید: یعنى قبر یا بهشت و دوزخ دنیا که در زمان برزخ روح مؤمنان و کفار در آن قرار دارند یا مقصود زمین در زمان حضرت قائم علیه السّلام یا زمین قیامت است).
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٨، ص ٣٠٤، ح ٤٦٩
٧- مُحَمَّدٌ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَخِیهِ الْحَسَنِ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّا نَتَحَدَّثُ عَنْ أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ أَنَّهَا فِی حَوَاصِلِ طُیُورٍ خُضْرٍ تَرْعَى فِی الْجَنَّةِ وَ تَأْوِی إِلَى قَنَادِیلَ تَحْتَ الْعَرْشِ فَقَالَ لَا إِذاً مَا هِیَ فِی حَوَاصِلِ طَیْرٍ قُلْتُ فَأَیْنَ هِیَ قَالَ فِی رَوْضَةٍ کَهَیْئَةِ الْأَجْسَادِ فِی الْجَنَّةِ.
ابو بصیر گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: درباره ارواح مؤمنان مى‌گویند که در چینه‌دان‌هاى پرندگانى سبزرنگ قرار دارند و در بهشت مى‌چرند و در قندیل‌هایى در پایین عرش مأوى دارند! فرمود: چنین نیست، آنها در چینه‌دان‌هاى پرندگان نیستند.
گفتم: پس در کجا هستند؟ فرمود: به صورت بدن‌هایشان (یعنى در قالب مثالى) و در سبزه‌زارى در بهشت قرار دارند.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٥، ح ٧
٣- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بِإِسْنَادٍ لَهُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع شَرُّ بِئْرٍ فِی النَّارِ بَرَهُوتُ الَّذِی فِیهِ أَرْوَاحُ الْکُفَّارِ.
امیر مؤمنان على علیه السّلام فرمود:
بدترین چاه در آتش، چاه برهوت است که ارواح کفّار در آن قرار مى‌یابند.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٦، ح ٣
٤- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع شَرُّ مَاءٍ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ مَاءُ بَرَهُوتَ وَ هُوَ الَّذِی بِحَضْرَمَوْتَ تَرِدُهُ هَامُ الْکُفَّارِ.
امام صادق علیه السّلام فرمود: امیر مؤمنان على علیه السّلام فرمود: بدترین آب در روى زمین، آب برهوت در منطقه حضرموت است که بزرگان کفّار بر آن وارد مى‌شوند.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٦، ح ٤
٥- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص شَرُّ الْیَهُودِ یَهُودُ بَیْسَانَ وَ شَرُّ النَّصَارَى نَصَارَى نَجْرَانَ وَ خَیْرُ مَاءٍ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ مَاءُ زَمْزَمَ وَ شَرُّ مَاءٍ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ مَاءُ بَرَهُوتَ وَ هُوَ وَادٍ بِحَضْرَمَوْتَ یَرِدُ عَلَیْهِ هَامُ الْکُفَّارِ وَ صَدَاهُمْ.
امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
بدترین یهودیان، یهودیان بیسان و بدترین مسیحیان، مسیحیان نجرانند، و بهترین آب روى زمین، آب زمزم و بدترین آب آن، آب برهوت، بیابانى در حضرموت است که بزرگان کفّار بر آن وارد مى‌شوند.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٦، ح ٥
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ فِی حُجُرَاتٍ فِی الْجَنَّةِ یَأْکُلُونَ مِنْ طَعَامِهَا وَ یَشْرَبُونَ مِنْ شَرَابِهَا وَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَقِمِ السَّاعَةَ لَنَا وَ أَنْجِزْ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا وَ أَلْحِقْ آخِرَنَا بِأَوَّلِنَا.
از ارواح مومنین از امام صادق (علیه السلام) سوال کردم فرمودند: در اطاقهایی در بهشت هستند از طعامها می خورند و از نوشیدنی ها می نوشند و می گویند پروردگارا وعده خود را درباره ما محقق ساز و آخرین ما را (که در دنیا هستند) به اولین ما (که در عالم قبر هستند) ملحق ساز.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٤، ح ٤
عَنْ ضُرَیْسٍ الْکُنَاسِیِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع ... قَالَ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ فَمَا حَالُ الْمُوَحِّدِینَ الْمُقِرِّینَ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ ص مِنَ الْمُسْلِمِینَ الْمُذْنِبِینَ الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ لَیْسَ لَهُمْ إِمَامٌ وَ لَا یَعْرِفُونَ وَلَایَتَکُمْ فَقَالَ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَإِنَّهُمْ فِی حُفْرَتِهِمْ لَا یَخْرُجُونَ مِنْهَا فَمَنْ کَانَ مِنْهُمْ لَهُ عَمَلٌ صَالِحٌ وَ لَمْ یَظْهَرْ مِنْهُ عَدَاوَةٌ فَإِنَّهُ یُخَدُّ لَهُ خَدٌّ إِلَى الْجَنَّةِ الَّتِی خَلَقَهَا اللَّهُ فِی الْمَغْرِبِ فَیَدْخُلُ عَلَیْهِ مِنْهَا الرَّوْحُ فِی حُفْرَتِهِ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَیَلْقَى اللَّهَ فَیُحَاسِبُهُ بِحَسَنَاتِهِ وَ سَیِّئَاتِهِ فَإِمَّا إِلَى الْجَنَّةِ وَ إِمَّا إِلَى النَّارِ فَهَؤُلَاءِ مَوْقُوفُونَ لِأَمْرِ اللَّهِ. قَالَ وَ کَذَلِکَ یَفْعَلُ اللَّهُ بِالْمُسْتَضْعَفِینَ وَ الْبُلْهِ وَ الْأَطْفَالِ وَ أَوْلَادِ الْمُسْلِمِینَ الَّذِینَ لَمْ یَبْلُغُوا الْحُلُمَ فَأَمَّا النُّصَّابُ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ فَإِنَّهُمْ یُخَدُّ لَهُمْ خَدٌّ إِلَى النَّارِ الَّتِی خَلَقَهَا اللَّهُ فِی الْمَشْرِقِ فَیَدْخُلُ عَلَیْهِمْ مِنْهَا اللَّهَبُ وَ الشَّرَرُ وَ الدُّخَانُ وَ فَوْرَةُ الْحَمِیمِ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ مَصِیرُهُمْ إِلَى الْحَمِیمِ ثُمَّ فِی النَّارِ یُسْجَرُونَ ثُمَّ قِیلَ لَهُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَیْنَ إِمَامُکُمُ الَّذِی اتَّخَذْتُمُوهُ دُونَ الْإِمَامِ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً.
ضریس کناسی گوید: از امام باقر (علیه السلام) پرسیدم: ... گوید: به امام باقر (علیه السلام) عرض کردم قربانت گردم خداشناسانى که به محمد (ص) ایمان دارند و مسلمان هستند و از دنیا مىروند ولى امامى را نمىشناسند و به ولایت شما معتقد نیستند پایان کار آنها چه خواهد شد؟ امام (علیه السّلام) فرموند: آنها در قبرهاى خود خواهند ماند و از آنجا بیرون نخواهند گردید، هر کدام از آنها که کارهاى نیک انجام داده باشند و عداوت و عنادى از آنها نسبت به ما ظاهر نشده باشد از قبر او راهى به طرف بهشتى که خداوند در مغرب آفریده است باز مىگردد و روح و بشارت به قبر او مىرسد. این چنین آدمى در قبر خود ( جایگاه برزخی خود ) زندگى مى‌کند تا روز قیامت برپا شود، در آن هنگام در پیشگاه عدل خداوندى حاضر مىگردد و به حساب کار او مىرسند و خوبىها و بدیهاى او را در نظر مىگیرند، در اینجا یا به طرف بهشت مىروند و یا به طرف دوزخ رهسپار مى‌شوند ، وضع اینها بستگى به امر خداوند دارد. امام (علیه السّلام) فرمودند: با مستضعفان و افرادى که عقل درستى ندارند و نیک و بد را از هم تمیز نمىدهند و با اطفال و فرزندان مسلمانان که هنوز به سن بلوغ نرسیدهاند همین گونه رفتار مىگردد، اما ناصبیان (دشمنان اهل بیت ) که اهل قبله هستند، براى آنها هم خطّى از قبر (جایگاه برزخی او ) به طرف دوزخ کشیده مى شود. این دوزخ را خداوند در مشرق خلق کرده است و از آن دوزخ شعلههاى آتش و دود و گرمى به قبرش وارد مىگردد و او را معذّب مى‌کند و بعد از این هم راه آنها به جهنم ختم مى‌شود و در آن جا نگهدارى مىگردند و به آنها مى‌گویند شما غیر از خدا به دیگران توجه کردید، کجاست آن امامى که خود اختیار کردید و امام منصوب از طرف خدا را رها نمودید.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٦، ح ١
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ هَلْ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ ص عَنِ الْأَطْفَالِ فَقَالَ قَدْ سُئِلَ فَقَالَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا کَانُوا عَامِلِینَ ثُمَّ قَالَ یَا زُرَارَةُ هَلْ تَدْرِی قَوْلَهُ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا کَانُوا عَامِلِینَ قُلْتُ لَا قَالَ لِلَّهِ فِیهِمُ الْمَشِیئَةُ إِنَّهُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْأَطْفَالَ وَ الَّذِی مَاتَ مِنَ النَّاسِ فِی الْفَتْرَةِ وَ الشَّیْخَ الْکَبِیرَ الَّذِی أَدْرَکَ النَّبِیَّ ص وَ هُوَ لَا یَعْقِلُ وَ الْأَصَمَّ وَ الْأَبْکَمَ الَّذِی لَا یَعْقِلُ وَ الْمَجْنُونَ وَ الْأَبْلَهَ الَّذِی لَا یَعْقِلُ وَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ یَحْتَجُّ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیَبْعَثُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ مَلَکاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَیُؤَجِّجُ لَهُمْ نَاراً ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ مَلَکاً فَیَقُولُ لَهُمْ إِنَّ رَبَّکُمْ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَثِبُوا فِیهَا فَمَنْ دَخَلَهَا کَانَتْ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا دَخَلَ النَّارَ.
زراره گوید از امام باقر (علیه السلام) پرسیدم: آیا از رسول خدا (ص) در مورد وضعیت کودکانی که می‌میرند، سؤال شده (که خداوند با آنها چگونه رفتار می‌فرماید)؟ حضرت فرمود: آری، سوال شد و فرمودند: خداوند به آنچه کودکان (اگر زنده میماندند) انجام میدادند، داناتر است. سپس فرمود: ای زراره! آیا میدانی منظور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از این فرمایش که: «خداوند به آنچه کودکان انجام میدادند داناتر است»؛ چیست؟ عرض کردم: نه. فرمود: در مورد آنها مشیت خداوند هر چه اقتضا کند آن میشود، چون روز قیامت فرا رسد کودکان آورده می‌شوند و پیری که عمر زیادی در دنیا نموده و از زیادی سن، عقلش را از دست داده و خردی ندارد، و کسی را که زمان فترت دو پیامبر از دنیا رفته، و دیوانه، و ابلهی که قوهی خرد و عقل ندارد، همهی اینها را میآورند، و هر کدام بر خدای متعال دلیلی میآورد، خداوند متعال فرشته‌ای از فرشتگان را به سوی آنها میفرستد و او آتشی میافروزد و به آنها می‌گوید: پروردگار شما دستور داده که شما خودتان را در آن بیاندازید، هر کدام به آتش برود آتش بر او سرد و سلامت میشود، و هر کس که عصیان و نافرمانی کند به دوزخ برده میشود.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٨، ح ١
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ قَالَ فَقَالَ قَصَرَتِ الْأَبْنَاءُ عَنْ عَمَلِ الْآبَاءِ فَأَلْحَقُوا الْأَبْنَاءَ بِالْآبَاءِ لِتَقَرَّ بِذَلِکَ أَعْیُنُهُمْ.
امام صادق (علیه السلام) در مورد این سخن خدا که فرموده «و کسانى که ایمان آوردند و ذریهشان هم با ایمان خودملحق به ایشان شدند، ما نیز ذریهشان را به ایشان ملحق می نماییم» ( الطور: ٢٢) فرمودند: رفتار فرزندان از اعمال پدران کوتاه آید و خداوند فرزندان را به پدران ملحق سازد تا دیده پدرها روشن گردد.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٩، ح ٥
عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَ أَطْفَالَ شِیعَتِنَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ تُرَبِّیهِمْ فَاطِمَةُ ع قَوْلُهُ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ قَالَ یُهْدَوْنَ إِلَى آبَائِهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: به درستی که اطفال شیعیان ما را از مومنین، حضرت فاطمه سلام الله علیها تربیت می کند. درباره گفتار « ما نیز ذریهشان را به ایشان ملحق می نماییم» ( الطور: ٢٢) فرمودند در روز قیامت آنها را به سوی پدرانشان هدایت می کنند.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٥، ص ٢٨٩، ح ١
عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ هَلْ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ ص عَنِ الْأَطْفَالِ فَقَالَ قَدْ سُئِلَ فَقَالَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا کَانُوا عَامِلِینَ ثُمَّ قَالَ یَا زُرَارَةُ هَلْ تَدْرِی قَوْلَهُ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا کَانُوا عَامِلِینَ قُلْتُ لَا قَالَ لِلَّهِ فِیهِمُ الْمَشِیئَةُ إِنَّهُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْأَطْفَالَ وَ الَّذِی مَاتَ مِنَ النَّاسِ فِی الْفَتْرَةِ وَ الشَّیْخَ الْکَبِیرَ الَّذِی أَدْرَکَ النَّبِیَّ ص وَ هُوَ لَا یَعْقِلُ وَ الْأَصَمَّ وَ الْأَبْکَمَ الَّذِی لَا یَعْقِلُ وَ الْمَجْنُونَ وَ الْأَبْلَهَ الَّذِی لَا یَعْقِلُ وَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ یَحْتَجُّ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیَبْعَثُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ مَلَکاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَیُؤَجِّجُ لَهُمْ نَاراً ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ مَلَکاً فَیَقُولُ لَهُمْ إِنَّ رَبَّکُمْ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَثِبُوا فِیهَا فَمَنْ دَخَلَهَا کَانَتْ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا دَخَلَ النَّارَ.
زراره گوید: از امام باقر علیه السّلام پرسیدم: آیا از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله درباره سرنوشت کودکان سؤال شده است؟ فرمود: سؤال شده، و ایشان در پاسخ فرمودند: خداوند به کارهاى آنان (اگر بالغ مى‌شدند) انجام مى‌داده‌اند، آگاه‌تر است. آنگاه حضرتش فرمود: اى زراره! آیا معناى این سخن را که حضرتش فرمود مى‌دانى؟ گفتم نه. فرمود: مشیّت خداوند درباره ایشان چنین است که چون روز رستاخیز فرا رسد، خداوند متعال کودکان کسانى را که در زمان فترت (یعنى در فاصله زمانى دو پیامبر از دنیا رفته‌اند)، پیران سالخورده‌اى که در حال خرفتى و بى‌خردى که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله را درک کرده‌اند، کران، گنگان، لال‌ها، دیوانگان و ابلهانى - که چیزى نمى‌فهمند - را گرد آورده و هر کدام از آنها با خداوند متعال احتجاج مى‌نمایند. آنگاه خداوند فرشته‌اى از فرشتگان را به سوى ایشان گسیل دارد که آتشى براى امتحان آنها برافروزد سپس فرشته‌اى دیگر به سوى ایشان فرستد و گوید: پروردگار شما امر فرموده که خود را در آتش افکنید. پس هر که در آتش داخل شود، آتش بر وى سرد و سلامت شود و به بهشت راه مى‌یابد، و هر که نافرمانى کند، به سوى آتش دوزخ رهسپار خواهد شد.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٨، ح ١
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: سُئِلَ عَنِ الْأَطْفَالِ فَقَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ جَمَعَهُمُ اللَّهُ وَ أَجَّجَ لَهُمْ نَاراً وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَطْرَحُوا أَنْفُسَهُمْ فِیهَا فَمَنْ کَانَ فِی عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ سَعِیدٌ رَمَى بِنَفْسِهِ فِیهَا وَ کَانَتْ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً وَ مَنْ کَانَ فِی عِلْمِهِ أَنَّهُ شَقِیٌّ امْتَنَعَ فَیَأْمُرُ اللَّهُ بِهِمْ إِلَى النَّارِ فَیَقُولُونَ یَا رَبَّنَا تَأْمُرُ بِنَا إِلَى النَّارِ وَ لَمْ تُجْرِ عَلَیْنَا الْقَلَمَ فَیَقُولُ الْجَبَّارُ قَدْ أَمَرْتُکُمْ مُشَافَهَةً فَلَمْ تُطِیعُونِی فَکَیْفَ وَ لَوْ أَرْسَلْتُ رُسُلِی بِالْغَیْبِ إِلَیْکُمْ.
از حضرتش درباره سرنوشت کودکان پس از مرگ پرسیدند؟ فرمود: چون روز قیامت شود، خداوند آنها را گرد آورده و براى امتحان آنها آتشى افروزد و به آنها فرمان دهد که خود را در آتش اندازند، پس هر که در فرمان خدا باشد، از اهل سعادت است، خود را در آتش مى‌اندازند و آن بر او سرد و سلامت مى‌شود، و هر که در فرمان خدا نباشد، از اهل شقاوت است، سرپیچى مى‌کند و خداوند آنها را به داخل شدن در آتش فرمان مى‌دهد. آنها مى‌گویند: پروردگارا! فرمان مى‌دهى که ما خود را به آتش بیفکنیم در حالى که در دنیا قلم تکلیف را از ما برداشته بودى؟! خداوند جبّار فرماید: به شما به صراحت و رو در رو فرمان دادم، ولى نافرمانى نمودید، پس چگونه اگر رسولان خود را با وجود پنهانى مى‌فرستادم، به من ایمان مى‌آوردید؟!
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٨، ح ٢
- وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ أَمَّا أَطْفَالُ الْمُؤْمِنِینَ فَیَلْحَقُونَ بِآبَائِهِمْ وَ أَوْلَادُ الْمُشْرِکِینَ یَلْحَقُونَ بِآبَائِهِمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ (الطور: ٢٢).
کودکان مؤمنان به پدران خود و فرزندان مشرکان نیز به پدران خود ملحق خواهند شد و این است معناى گفتار خداوند متعال که مى‌فرماید:«فرزندان مؤمنان را به آنها ملحق خواهیم کرد».
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٨، ح ٢
عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنِ الْوِلْدَانِ فَقَالَ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ ص عَنِ الْوِلْدَانِ وَ الْأَطْفَالِ فَقَالَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا کَانُوا عَامِلِینَ.
زراره گوید: از امام باقر علیه السّلام در مورد سرنوشت فرزندان پس از مرگ پرسیدم. فرمود: از پیامبر خدا صلّى اللّه علیه و آله در مورد سرنوشت فرزندان و کودکان پس از مرگ سؤال شد. حضرتش فرمود: خداوند به کارهاى آنان آگاه‌تر است.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٩، ح ٣
عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع مَا تَقُولُ فِی الْأَطْفَالِ الَّذِینَ مَاتُوا قَبْلَ أَنْ یَبْلُغُوا فَقَالَ سُئِلَ عَنْهُمْ رَسُولُ اللَّهِ ص فَقَالَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا کَانُوا عَامِلِینَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ فَقَالَ یَا زُرَارَةُ هَلْ تَدْرِی مَا عَنَى بِذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ ص قَالَ قُلْتُ لَا فَقَالَ إِنَّمَا عَنَى کُفُّوا عَنْهُمْ وَ لَا تَقُولُوا فِیهِمْ شَیْئاً وَ رُدُّوا عِلْمَهُمْ إِلَى اللَّهِ.
زراره گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: چه مى‌فرمایید درباره کودکانى که پیش از بلوغ مى‌میرند؟ فرمود: این پرسش از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله شد، ایشان در پاسخ فرمود: خداوند به کارهاى آنان آگاه‌تر است. سپس حضرتش رو به من نمود و فرمود: اى زراره! آیا مى‌دانى منظور رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله از این سخن چیست؟ گفتم: نه. فرمود: منظور رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله این بود که خود را از اظهار نظر درباره آنها باز دارید و درباره آنها چیزى مگویید و علم آنها را به خداوند باز گردانید.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٩، ح ٤
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ (الطور: ٢٢) قَالَ فَقَالَ قَصَرَتِ الْأَبْنَاءُ عَنْ عَمَلِ الْآبَاءِ فَأَلْحَقُوا الْأَبْنَاءَ بِالْآبَاءِ لِتَقَرَّ بِذَلِکَ أَعْیُنُهُمْ.
امام صادق علیه السّلام درباره کلام خداوند متعال که مى‌فرماید: « و کسانى که ایمان آورده‌اند و فرزندانشان در اعتقاد از آنان پیروى نموده‌اند، آن فرزندان را به آنها ملحق خواهیم کرد. » فرمود: رفتار فرزندان از اعمال پدران کوتاه آمد، پس عمل فرزندان را به اعمال پدران ملحق خواهند ساخت تا دیده پدران روشن گردد.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٩، ح ٥
عَنْ هِشَامٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَمَّنْ مَاتَ فِی الْفَتْرَةِ وَ عَمَّنْ لَمْ یُدْرِکِ الْحِنْثَ وَ الْمَعْتُوهِ فَقَالَ یَحْتَجُّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ یَرْفَعُ لَهُمْ نَاراً فَیَقُولُ لَهُمْ ادْخُلُوهَا فَمَنْ دَخَلَهَا کَانَتْ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً وَ مَنْ أَبَى قَالَ هَا أَنْتُمْ قَدْ أَمَرْتُکُمْ فَعَصَیْتُمُونِی.
هشام گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره سرنوشت پس از مرگ کسى که در دوران فترت دو پیامبر از دنیا رفته، کسى که گناه و فرمانبردارى را درک نکرده و کسى که کم خرد است پرسیدم؟ فرمود: خداوند با ایشان احتجاج مى‌نماید و براى امتحان آنها آتشى بیفروزد و به آنان امر فرماید: به آن داخل شوید! پس هر که به آتش داخل شود، آتش بر او سرد و سلامت گردد، و هر که امتناع ورزد، خداوند فرماید: اینک من به شما فرمان دادم و شما نافرمانى نمودید.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٩، ح ٦
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: ثَلَاثَةٌ یُحْتَجُّ عَلَیْهِمُ الْأَبْکَمُ وَ الطِّفْلُ وَ مَنْ مَاتَ فِی الْفَتْرَةِ فَتُرْفَعُ لَهُمْ نَارٌ فَیُقَالُ لَهُمْ ادْخُلُوهَا فَمَنْ دَخَلَهَا کَانَتْ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً وَ مَنْ أَبَى قَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى هَذَا قَدْ أَمَرْتُکُمْ فَعَصَیْتُمُونِی.
حضرتش فرمود: سه گروهند که بر آنان احتجاج مى‌شود:١) کسى که لال است.٢) کودک٣) کسى که در دوران فترت دو پیامبر از دنیا رفته است.
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٤٩، ح ٧
عَنْ عَلِیٍّ ع قَالَ: عَذَابُ الْقَبْرِ یَکُونُ مِنَ النَّمِیمَةِ وَ الْبَوْلِ وَ عَزَبِ الرَّجُلِ عَنْ أَهْلِهِ.
امام على علیه السّلام فرمودند: عذاب قبر از سخن چینى و پرهیز نکردن از بول و دورى مرد از خانواده اش (زنش) به وجود می آید.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٦، ص ٢٢٢، ح ٢١
عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص ضَغْطَةُ الْقَبْرِ لِلْمُؤْمِنِ کَفَّارَةٌ لِمَا کَانَ مِنْهُ مِنْ تَضْیِیعِ النِّعَمِ.
رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله فرمودند: فشار قبر براى مؤمن کفّاره نعمتهائیست که تباه کرده.
ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص ١٩٧
قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع مَنْ أَتَمَّ رُکُوعَهُ لَمْ یَدْخُلْهُ وَحْشَةُ الْقَبْرِ.
امام باقر علیه السّلام فرمودند: هر که رکوعش تمام و کامل باشد دچار وحشت قبر نمى شود.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج ٦، ص ٢٤٤، ح ٧١
وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: إِنَّمَا یُسْأَلُ فِی قَبْرِهِ مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً أَوْ مَحَضَ الْکُفْرَ مَحْضاً فَأَمَّا مَا سِوَى هَذَیْنِ فَإِنَّهُ یُلْهَى عَنْهُ.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: همانا در قبر از ایمان خالص و کفر خالص سؤال میشود، دیگران رها می‌شوند.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج٦، ص: ٢٥٣
٨- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ ع أَصْلَحَکَ اللَّهُ مَنِ الْمَسْئُولُونَ فِی قُبُورِهِمْ قَالَ مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ وَ مَنْ مَحَضَ الْکُفْرَ قَالَ قُلْتُ فَبَقِیَّةُ هَذَا الْخَلْقِ قَالَ یُلْهَى وَ اللَّهِ عَنْهُمْ مَا یُعْبَأُ بِهِمْ قَالَ قُلْتُ وَ عَمَّ یُسْأَلُونَ قَالَ عَنِ الْحُجَّةِ الْقَائِمَةِ بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ فَیُقَالُ لِلْمُؤْمِنِ مَا تَقُولُ فِی فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ فَیَقُولُ ذَاکَ إِمَامِی فَیُقَالُ نَمْ أَنَامَ اللَّهُ عَیْنَکَ وَ یُفْتَحُ لَهُ بَابٌ مِنَ الْجَنَّةِ فَمَا یَزَالُ یُتْحِفُهُ مِنْ رَوْحِهَا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ ...
ابو بکر حضرمى گوید: خدمت امام باقر علیه السّلام عرض کردم: خداوند کارهاى شما را اصلاح کند! از چه کسانى در قبر سؤال مى‌شود؟
فرمود: کسى که ایمان خالص و کسى که کفر خالص داشته باشد.
گفتم: پس باقى این مردم چه؟ فرمود: به خدا سوگند که آنها به حال خود واگذاشته مى‌شوند و نسبت به آنان اعتنایى نمى‌شود.
گفتم: از چیزى پرسیده مى‌شود؟ فرمود: از حجّت (یعنى از امام به حق) که در بین شما پابرجا است. پس به مؤمن گفته مى‌شود: چه مى‌گویى دربارۀ فلانى پسر فلانى (على بن ابى طالب علیهما السّلام)؟ مى‌گویید: او امام من است. به او گفته مى‌شود: بخواب که خداوند چشم تو را بخواباند. براى او درى از بهشت گشوده مى‌شود که همیشه آرامش و راحتى بهشت را تا روز قیامت به او هدیه مى‌دهد...
الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ٣، ص ٢٣٧، ح ٨
